UDK: 28-24

Pregledni naučni rad

Almir Fatić i Orhan Bajraktarević

Fakultet islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu

Pojam straha u kurʼanskom tekstu

Sažetak

Kurʼan potvrđuje da je strah osjećaj ili emocija imanentna ljudskoj prirodi. U kurʼanskom tekstu više je pojmova ili izraza koji, u većoj ili manjoj mjeri, nose ili prenose značenje straha. U radu se leksički i kontekstualno istražuju njihova identična i distinktivna obilježja. Devet je kurʼanskih pojmova koji denotativno i konotativno ukazuju na neku vrstu straha, anksioznosti ili pak opreza. Tri su osnovna: taqwā, ẖawf i ẖašya, koja se obično i prevode kao strah, i kojima se u radu daje najviše prostora. Ostali su „dodatni pojmovi’’, a oni su: ḥiḏr, išfāq, rahab, fazaʻ, ruʻb te različite izvedenice korijena w-ğ-l. Ovi pojmovi, u lingvističkom smislu, čine zasebno semantičko polje u čijoj semaničkoj strukturi vrhuni pojam-termin taqwā. Svaki od ovih osnovnih i dodatnih pojmova za strah u kurʼanskom tekstu ima svoju semantičku vrijednost po kojoj se međusobno razlikuju.

Ključne riječi: strah, Kurʼan, taqwā, ẖawf, ẖašya, ḥiḏr, išfāq, rahab, fazaʻ, ruʻb, wağila

Uvod

Ovaj rad ima za cilj istražiti pojam straha u kurʼanskom tekstu na njegovom semantičkom i kontekstualnom nivou. Kroz komparativnu semantičku analizu pojmova za strah u Kurʼanu pristupa se analizi tekstualnog i historijskog konteksta i njihovih lingvističkih i semantičkih implikacija i ishodišta.

U Kurʼanu se navode različite vrste straha, a jednu vrstu straha – strah od Svevišnjeg Boga – Kurʼan odobrava, štaviše, na njoj insistira. Također, Kurʼan s odobravanjem gleda na još neke vrste straha, npr. strah od siromaštva i neprijatelja, budući da je strah osjećaj imanentan ljudskoj prirodi, što i sam Kurʼan potvrđuje.

Abū Ḥāmid al-Ġazālī (u. 505/1111) veli da je „strah stanje srca koje se javlja kao rezultat iščekivanja zla u budućnosti. Ono se temelji na znanju onoga što vodi ka zlu, tj. znanju uzroka koji tome vode. Od poznavanja tih uzroka zavisi i jačina straha i jačina bola u srcu. Nekada strah može biti zbog nekog prekršaja kojeg učinimo ili, pak, zbog poznavanja svojstva onoga što plaši,

npr. kada čovjeka napadne krvoločna zvijer, čovjek se plaši jer zna da zvijer razdire’’.1

U savremenoj psihologiji strah se definira kao „neugodno čuvstvo manjega ili većega intenziteta, izazvano stvarnom ili pretpostavljenom opasnošću’’. Nadalje, „strah ima doživljajnu ili subjektivnu komponentu, koju čini povećano uzbuđenje, želja da se pobjegne, sakrije ili krene u napad na izvor straha, te fiziološku, koju čine promjene potaknute povećanim uzbuđenjem autonomnoga živčanog sustava (npr. lupanje srca, znojenje, drhtanje, suhoća usta)’’. Još jedan pojam blizak pojmu straha, ali ne i s njim u potpunosti identičan, jeste anksioznost, „koja za razliku od straha najčešće nema poznat uzrok te je češće potaknuta nekom pretpostavljenom ili zamišljenom prijetnjom ili opasnošću’’.2

Budući da u Kurʼanu susrećemo više pojmova ili izraza koji, u većoj ili manjoj mjeri, nose ili prenose značenje straha, naš metod istraživanja podrazumijeva da leksički i kontekstualno istražimo njihovu semantiku. Rad pokušava predstaviti kurʼanski pojam straha na svim njegovim nivoima te identificirati osnovne i dodatne pojmove koji prenose ideju straha. Sasvim je očigledno da ovi pojmovi, u lingvističkom smislu unutar arapskoga jezika, čine zasebno semantičko polje u kojem su „riječi međusobno povezane i definiraju jedne druge na različite načine’’.3 Pojmove ćemo analizirati shodno njihovoj brojčanoj zastupljenosti u kurʼanskome tekstu.

Devet je kurʼanskih pojmova koji denotativno i konotativno ukazuju na neku vrstu straha, anksioznosti ili pak opreza. Prema Scottu C. Alexanderu, tri su osnovna kurʼanska pojma za strah: 1) taqwā, 2) ẖawf i 3) ẖašya – i koja se obično i prevode kao strah („fear’’) – dok su ostali „dodatni pojmovi’’, a oni su: 4) ḥiḏr, 5) išfāq, 6) rahab, 7) fazaʻ, 8) ruʻb i 9) „različite izvedenice korijena w-ğ-l’’, koji se „na engleski redovno prevode bilo za označavanje ili konotiranje neke vrste straha (fear), anksioznosti (anxiety) ili, pak, opreza (cautiousness)’’.4 Zato ćemo više prostora posvetiti pojmovima taqwā, ẖawf i ẖašya i njihovim semantičkim sličnostima i razlikama.

1. Taqwā (تقوى): strah od Božije kazne

Leksičko značenje

Korijen w-q-y (وقي) ima sljedeća značenja: čuvati, štititi, sprečavati, zabranjivati, izbjegavati; zaštita, strah, oprez.5

Značenje glagolske imenice al-wiqāya,6 iz koje se derivira riječ al-taqwā, jezikoslovac al-Rāġib al-Iṣfahānī (u. 503/1109) objašnjava na sljedeći način: „Ḥifẓ al-šay’ mimmā yu’ḏīh wa yaḍurruh (Čuvanje nekoga / nečega od onoga što ga uznemirava i što mu šteti)’’, a potom ističe da „taqwā daje čovjeku zaštitu od onoga čega se plaši’’ i ovo je, prema njemu, „njezino osnovno značenje’’. Nadalje, prema al-Iṣfahānīju, „nekada se strah naziva taqwā i obratno’’.7

Učestalu kurʼansku zapovijed ittaqillāh (imperativna forma od taqwā) filolog i lingvist Ibn Fāris (u. 395/1004) deskriptivno objašnjava da ona znači „da između sebe i Njega [tj. Svevišnjeg Allaha] postaviš nešto poput zaštite’’.8

Mufessir al-Zamaẖšarī (u. 538/1143) objašnjava da je riječ „al-muttaqī particip aktivni od waqāhu fa al-taqā (čuvao ga je pa se sam sačuvao)’’, a riječ al-wiqāya označava „krajnje čuvanje (farṭ al-ṣiyāna)’’; otuda se – nastavlja on – kaže faras wāq (konj koji je oprezan pri hodu); ova životinja se čuva zbog ozljede kopita od hrapavog tla pa štiti to svoje kopito da ga ne bi pogodila i najmanja stvar koja mu pričinjava bol’’.9 Mufessir Ibn Ǧuzayy al-Andalusī (u. 741/1340) kazat će da taqwā jednostavno „označava strah (ẖawf) i pokornost prema Allahu, dž. š., te ostavljanje griješenja prema Njemu’’.10

Autori savremenog rječnika al-Muʻğam al-wasīṭ značenje lekseme taqwā ekspliciraju na sljedeći način: strah (al-ẖašya wa al-ẖawf); taqwāllāh – strah od Allaha, pokoravanje Njegovim naredbama i ostavljanje Njegovih zabrana [u osnovi ona glasi: وقْيا waqyā pa su je transponirali kako bi se načinila razlika između imenice i atributa].11

Terminološko značenje

Klasični filolozi, lingvisti i komentatori Kurʼana zajedno sa leksičkim značenjem riječi taqwā redovno navode i njezino terminološko značenje, tj. značenje koje je ona zadobila u šerijatu. Brojna su i raznolika terminološka određenja pojma taqwā, koja se, zapravo, svode na jedno te isto, tako da ćemo navesti terminološka određenja nekolicine klasičnih i savremenih autora. Već spominjani al-Iṣfahānī kaže da je u „šerijatu riječ taqwā zadobila značenje čuvanja duše od griješenja ostavljanjem onoga što je zabranjeno, a što se upotpunjava ostavljanjem i nekih dozvoljenih stvari’’.12

Al-Zamaẖšarī daje terminološko značenje riječi al-muttaqī na sljedeći način: „U šerijatu je al-muttaqī onaj koji sebe čuva radeći ono što ne iziskuje kaz-
nu zbog činjenja ili nečinjenja nečega’’.13 Mufessir al-Bayḍāwī (u. 685/1286) kaže: „Al-Muttaqī je ime za onoga ko se sam čuva od onoga što mu šteti na Ahiretu. Ono [tj. čuvanje] ima tri nivoa’’.14

Al-Ğurğānī u svojoj Knjizi definicija (al-Taʻrīfāt) navodi definicije termina al-taqwā i al-taqwā fī al-ṭāʻa. Prvi termin definira riječima: „Jezički, al-taqwā označava čuvanje (ittiqāʼ) u smislu uzimanja zaštite (wiqāya). Kod duhovnih autoriteta (ahl al-ḥaqīqa), al-taqwā je čuvanje od Allahove kazne putem pokornosti Njemu; to je čuvanje duše od onoga što iziskuje kaznu bilo činjenjem ili nečinjenjem’’. Pod al-taqwā fī al-ṭāʻa, navodi al-Ğurğānī, podrazumijeva se iskrenost (iẖlāṣ), a u kontekstu griješenja misli se na [njegovo] ostavljanje i opreznost. Veli se da je to suzdržavanje od svega drugog mimo Svevišnjeg Allaha; također se kaže da je to: čuvanje propisa šerijata; izbjegavanje svega onoga što udaljava od Svevišnjeg Allaha; zanemarivanje udjela ega i odvajanje od svega onoga što je zabranjeno; da ne vidiš ništa drugo izuzev Svevišnjeg Allaha; da ne vidiš sebe boljim od bilo koga; da ostaviš sve drugo mimo Allaha; istinski sljedbenik, prema njima [tj. duhovnim autoritetima] jeste onaj ko izbjegava slijeđenje strasti; riječju i djelom slijediš Vjerovjesnika, a. s.15

Valja istaći da je riječ al-taqwā bila poznata i u predislamskom periodu (džahilijjetu), s tim da ona nije imala nikakvo vjersko značenje. Glagol ittaqā „bio je jedna od omiljenih riječi predislamskih pjesnika’’ i uglavnom se koristio u fizičkom ili materijalom smsilu. „Najviše do čega je džahilijjet u ovom pravcu mogao ići predstavljeno je u slučajevima u kojima je ova riječ ittiqāʼ korištena u moralnom smislu, tj. na stupnju duhovnijem negoli je čisto fizičko i materijalno značenje’’.16

U Kurʼanu se, pak, glagol ittaqā i imenica al-taqwā, prema Izutsuu, uvijek navode u kontekstu vjerske naravi. Za njega je al-taqwā prvobitno „eshatološki pojam koji označava strah od Božije kazne’’, iz kojeg onda dospijevaju značenje „pobožnog straha (od Boga)’’ i značenje „pobožnosti, čiste i jednostavne’’. U ovom posljednjem značenju al-taqwā „ima malo ili nimalo veze sa strahom (ẖawf). Eto zašto se u Kurʼanu riječ muttaqī – participni oblik od ittaqā – često koristi u smislu ‘pobožnog vjernika’ koji stoji nasuprot nevjernika, kāfira’’. 17

Za Fazlur Rahmana (u. 1988) al-taqwā je „možda najznačajnija pojedinačna riječ u Kurʼanu’’.18 On ne prihvata da se ona prevodi riječima „bogobojaznost’’ i „pobožnost’’, mada ih ne smatra neispravnim. Ističe da „muslimani sve više napuštaju riječ ‘bogobojaznost’, jer smatraju da taj izričaj navodi na krivi put s obzirom na lažnu sliku, široko preovlađujuću na Zapadu sve donedavno – prisutnu čak i danas – o Bogu islama kao kapricioznom diktatoru ili tiraninu, a u svjetlu te predstave ‘strah od Boga’ se, recimo, ne bi mogao razlučiti od straha od vuka’’.19 I Rahman navodi osnovno značenje riječi taqwā – čuvati ili zaštititi/spasiti od nečega, te da se ona u tom značenju koristi u Kurʼanu.

Prema Rahmanu, „taqwā znači zaštititi se od štetnih ili zlih posljedica nečijeg ponašanja. Prema tome, ako pod ‘strahom od Boga’ neko misli na strah od posljedica nečijeg djelovanja – bilo na ovom svijetu ili na budućem (strah od kazne Sudnjega dana) – onda je apsolutno u pravu. Drugim riječima, to je strah koji dolazi zbog bolnog osjećanja odgovornosti, na ovom i budućem svijetu, i nije to strah od vuka ili od nekog sablasnog tiranina, jer Bog Kurʼana ima beskrajnu milost – premda On također vlada i strašnom kaznom kako na ovom tako i na budućem svijetu’’.20 Rahmanov prijedlog je da se značenje riječi taqwā prevodi i prenosi terminom „savjesti’’.

Kontekstualno značenje riječi taqwā u Kurʼanu

Korijen w-q-y u devet svojih formi pojavljuje se na 258 mjesta u Kurʼanu. Riječ taqwā spominje se petnaest puta.21 Što se tiče značenja riječi taqwā u Kurʼanu i njezinih izvedenica, klasični semantičari iznašli su pet značenja:

1) taqwā = monoteizam, jednoboštvo, tevhid (al-tawḥīd): وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ Mi smo već oporučili onima kojima je data Knjiga prije vas, a i vama: „Vjerujte u Allaha Jedinog!’’ (al-Nisā’, 131); أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى ...to su oni čija je srca Allah prekalio za tevhid (al-Ḥuğurāt, 3);

2) taqwā = iskrenost (al-iẖlāṣ): وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ A ko poštiva Allahove propise, to je znak iskrenosti srca (al-Ḥağğ, 32);

3) taqwā = činjenje ibadeta, obožavanje (al-ʻibāda): أَنْ أَنْذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُون Opominjite da nema Boga osim Mene, i Mene obožavajte (al-Naḥl, 2); وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ Ja sam Gospodar vaš, pa Mene obožavajte! (al-Mu’minūn, 52); قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلَا يَتَّقُونَ ...narodu Faraonovu, ne bi l’ ibadet činio! (al-Šuʻarā’, 11);

4) taqwā = izbjegavanje, ostavljanje grijeha, nečinjenje grijeha (tark al-maʻṣiya): وَأْتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُواْ اللّهَ Ulazite u kuće na vrata njihova i radi Allaha grijehe ostavite! (al-Baqara, 189);

5) taqwā = strah, bojaznost (al-ẖašya): يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ O, ljudi! Bojte se svoga Gospodara! (an-Nisā’, 1); إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ Kad im reče brat njihov Nuh: “Kako to da se ne bojite? (al-Šuʻarā’, 106).22

Klasični semantičari nisu se detaljno bavili terminom taqwā u Kurʼanu, već samo koncizno navode njegova kontekstualna značenja. Savremeni autori mnogo su detaljniji u tom smislu.23 U kontekstu semantike straha u Kurʼanu vidljivo je, kroz lingvističko i terminološko značenje riječi taqwā, da riječ-termin taqwā nosi ideju ili emociju posebnog straha: straha od Svevišnjeg Boga zbog odgovornosti na Sudnjem danu ili „eshatološkog straha’’ (Izutsu). Mogli bismo kazati da ona unutar semantičkog polja straha u Kurʼanu ima središnje mjesto; u toj semantičkoj strukturi ona vrhuni.

2. Ḫawf (خوف): strah sa nesigurnošću i sumnjom

Korijen ẖ-w-f, iz kojeg se derivira leksema ẖawf, prenosi sljedeća značenja: strah, strava, plašiti se, uplašiti se, strahopoštovanje, briga, zabrinutost; znati, sumnjati; biti svjestan; nedostojan čin, boriti se, smanjiti, skratiti. Al-Iṣfahānī veli da je ẖawf „iščekivanje neke neprijatnosti na osnovu pretpostavljenog ili poznatog znaka’’. Osam formi ovog korijena pojavljuje se na 124 mjesta u Kurʼanu: ẖāfa – 83; ẖawwafa – 4; ẖawf – 26; ẖāʼif – 2; ẖāʼifūn– 1; ẖīfa – 6, taẖwīf – 1; taẖawwuf – 1. 24

Uzimajući u obzir navedeno leksičko značenje lekseme ẖawf, važno je zapaziti da u pojmu ẖawf postoji izvjesna doza sumnje ili nesigurnosti od „neke neprijatnosti’’ ili štete. Ova semantička nijansa posebno će doći do izražaja u odnosu na druge pojmove koji također prenose značenje straha u kurʼanskome tekstu.

Evo po jedan primjer za svaku formu korijena ẖ-w-f u Kurʼanu:

1)وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ A za onoga koji se bude bojao stajanja pred Gospodarom svojim, bit će dva Dženneta (al-Raḥmān, 46); ذَٰلِكَ يُخَوِّفُ اللَّـهُ بِهِ عِبَادَهُ Time Allah straši robove Svoje (al-Zumar, 16); 3) وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ A kada im dođe nešto što se odnosi na sigurnost ili strah, oni to razglase (al-Nisāʼ, 83); 4) فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ I on iziđe iz njega uplašen iščekujući (al-Qaṣaṣ, 21); 5) أُولَـٰئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ Takvi bi trebalo da u njih ulaze samo sa strahom (al-Baqara, 114); 6) تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ ...da li ih se bojite kao što se vi jedni drugih bojite? (al-Rūm, 28); 7) وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا A Mi šaljemo čuda samo da zastrašimo (al-Isrāʼ, 59); 8) أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَىٰ تَخَوُّفٍ ili da ih neće kažnjavati izazivanjem straha!? (al-Naḥl, 47)

Shodno ovim, kao i drugim ajetima u kojima se spomnje ẖawf, možemo zaključiti da je riječ o emociji straha koja uključuje eshatološki i egzistencijalni strah izazvan nečim neobičnim. Ili, kako to ističe al-Iṣfahānī, ẖawf se koristi za ovosvjetske i onosvjetske situacije. Kao primjere on spominje ajete: al-Isrāʼ, 67; al-Anʻām, 81; al-Sağda, 16.25 Prema Izutsuu, „riječ ẖawf izgleda da označava općenito prirodnu emociju straha. Ona može prirodno označavati strah uzrokovan nekim neobičnim, misterioznim fenomenom’’.26 Kao argument navodi dva primjera u vezi sa Musaom, a. s., u:يَا مُوسَىٰ لَا تَخَفْ إِنِّي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ O, Musa, ne boj se! Ne trebaju se ničega bojati kod Mene poslanici! (al-Naml, 10) i فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُّوسَىٰ ﴿﴾ قُلْنَا لَا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلَىٰ I osjeti Musa u sebi strah! Mi rekosmo: „Ne boj se! Ti ćeš, doista, pobijediti!“ (Ṭā Hā, 67-68).

Ḫawf se ispoljava, kako je vidljivo iz navedenih ajeta, prema: Svevišnjem Allahu (al-Raḥmān, 46; al-Zumar, 16; al-Isrāʼ, 59, itd.), nekim zemaljskim ili ovosvjetskim situacijama i drugim ljudskim bićima (al-Nisāʼ, 83; al-Qaṣaṣ, 21; al-Rūm, 28), te šejtanu u slučaju nevjernika. Znakovit je, u ovom posljednjem smislu, sljedeći ajet: إِنَّمَا ذَٰلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وخَافُونِ إِنْ كُنْتُم مُّؤْمِنِينَ To vas je samo šejtan plašio pristalicama svojim, pa ih se ne bojte, nego se bojte Mene, ako ste pravi vjernici! (Āli ʻImrān, 175). „Taj ẖawf na kraju rečenice: nego se bojte Mene, ako ste pravi vjernici! jeste savršen sinonim za taqwā, što će biti samo po sebi razumljivo ako ga usporedimo s drugim ajetom iz druge sure, u kojem supstancijalno isto značenje prenosi upravo zadnja riječ’’.27 Ovo je vidljivo npr. u: ذَٰلِكَ يُخَوِّفُ اللَّـهُ بِهِ عِبَادَهُ ۚ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ Time Allah straši robove Svoje. „O, robovi Moji, bojte se Mene!” (al-Zumar, 16). Al-Iṣfahānī objašnjava da se „pod strahom (ẖawf) od Svevišnjeg Allaha ne misli na strah koji se osjeti npr. od lava, nego se misli na suzdržavanje od griješenja i činjenje djela pokornosti [Njemu]’’. Nadalje, on napominje da je al-taẖawwuf „podsticanje na opreznost, predostrožnost’’ i u tom kontekstu spominje 16. ajet sure al-Zumar.28 Kurʼan, dakle, poziva da se ẖawf isključivo usmjeri ka Svevišnjem Allahu, a ne prema nekome drugom!

Također, djelimičnu sinonimnost riječi ẖawf i taqwā dodatno potvrđuje i ajet: مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ ۖ إِنِّي أَخَافُ اللَّـهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ ...ja ne bih pružio svoju (ruku) prema tebi da te ubijem! Zaista se ja bojim Allaha, Gospodara svjetova! (al-Māʻida, 28) – u kontekstu kazivanja o dvojici Ademovih, a. s., sinova; te ajet: وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا I ne činite nered na Zemlji nakon što je na njoj red uspostavljen, a Njemu se molite sa strahom i nadom! (al-Aʻrāf, 56) – u kontekstu straha od Božije kazne, identično kao kod taqwā.

3. Ḫašya (خشية): veliki strah i osjećanje zabrinutosti

Korijen ẖ-š-y prenosi ova značenja: plašiti se, bojati se, ne sviđati se; nadati se, znati. Dvije forme ovog korijena pojavljuju se 48 puta u Kurʼanu: ẖašiya – 40 puta, ẖašya – 8 puta.29

Ḫašya u Kurʼanu označava: 1) strah, npr.: فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّـهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً A kada im bî propisana borba, odjednom se grupa njih poboja ljudi kao što se boje Allaha, ili još više (al-Nisāʼ, 77) i 2) strahopoštovanje, npr.: وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ ...a ima, zaista, i onoga [kamenja] koje se ruši iz strahopoštovanja pred Allahom (al-Baqara, 74).

Glagol ẖašiya, pored značenja straha – npr. u: الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا Onima kojima se, kada su im rekli ljudi: “Ljudi se okupljaju zbog vas, pa pazite ih se!” vjerovanje povećalo (Āli ʻImrān, 173); إِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَخَشِيَ الرَّحْمَـٰنَ بِالْغَيْبِ Tvoja opomena će koristiti samo onome ko slijedi Opomenu i boji se Svemilosnog i kada ga niko ne vidi (Yā Sīn, 11);وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشَىٰ I Mi objavismo Musau: „Noću izvedi robove Moje i s njima prijeđi preko mora suhim putem, ne strahujući da će te oni stići, i ne boj se!’’ (Ṭā Hā, 20) – nosi i značenje osjećanja zabrinutosti, npr. u وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّـهَ I neka se pribojavaju kao kada bi sami iza sebe ostavili nejaku djecu za koju strahuju! I neka se boje Allaha (al-Nisāʼ, 9).

Ovaj posljednji ajet, kako se vidi, sadrži tri izraza u glagolskoj formi za „strah’’: ẖašya, ẖawf i taqwā. Što se tiče semantičkog odnosa između ẖašya i ẖawf, al-Suyūṭī kaže da je „ẖašya viši, intenzivniji (strah) od ẖawfa’’ (al-ẖašya aʻlā minh wa hiya ašadd al-ẖawf). Zato se ẖašya povezuje sa Svevišnjim Allahom u ajetu: وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ I boje se Gospodara svoga i plaše lošeg obračuna (al-Raʻd, 21). Također, al-Suyūṭī navodi još jednu krucijalnu semantičku diferencijaciju: „Ḫašya proizlazi iz veličine onoga od koga neko strahuje, iako taj koji strahuje može i sam biti jak, dok ẖawf proizlazi iz slabosti onoga koji strahuje, iako to od čega strahuje može biti neka neznatna stvar’’. Zato se, nastavlja al-Suyūṭī, izraz ẖašya dominantno koristi u odnosu na Svevišnjeg Allaha, npr. u: مِنْ خَشْيَةِ اللَّـهِ iz strahopoštovanja pred Allahom (al-Baqara, 74); إِنَّمَا يَخْشَى اللَّـهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ Allaha se boje od robova Njegovih – učeni (Fāṭir, 28). Što se tiče ajeta يَخَافُونَ رَبَّهُم مِنْ فَوْقِهِمْ Boje se Gospodara svoga nad njima (al-Naḥl, 50), u njemu se nalazi jedna profinjena poenta: „ajet opisuje meleke; nakon što je spomenuta njihova snaga i jačina, ističe se i njihov strah (ẖawf) zato da bi se objasnilo da oni, meleci, iako su žestoki i strogi, pred Svevišnjim Allahom su slabi. Zatim je spomenuto ‘nad njima’ (fawqiyya) koje, opet, ukazuje na veličinu. Time su objedinjuju dvije stvari’’.30

Izutsu zapaža da se izraz ẖašya sa izrazom taqwā često pojavljuje zajedno u jednoj te istoj rečenici „s gotovo potpuno istim značenjem’’,31 npr. u: وَمَنْ يُطِعِ اللَّـهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّـهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ Oni koji se budu pokoravali Allahu i Poslaniku Njegovu, koji budu strahovali od Allaha i koji se Njega budu bojali, oni su pravi pobjednici (al-Nūr, 52). Relativna ili djelimična sinonimnost izraza ẖašya sa izrazom išfāq vidljiva je npr. u: الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ Onima koji se boje Gospodara svoga u tajnosti, i koji od Časa oživljenja strepe (al-Anbiyāʼ, 49). Ipak, značenjska razlika postoji: ẖašya se povezuje sa Gospodarom, a išfāq sa Časom oživljenja. Prema Izutsuu, „riječ ẖašya, čini se, pripada klasi riječi koja je obilježena semantičkom izražaj-
nošću. Sudeći prema stvarnoj upotrebi u Kur’anu, ona opisuje ogromnu emociju nasilnog straha koji utječe na osjetila’’.32 Kao primjer navodi 23. ajet sure al-Zumar, kao i ajet: لَوْ أَنْزَلْنَا هَـٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّـهِ ۚ Da objavimo ovaj Kurʼan kakvom brdu, ti bi vidio kako je strahopoštovanja puno i kako bi se raspalo od straha pred Allahom! (al-Ḥašr, 21). Očigledno je, kaže Izutsu, da se „Božija ẖašya ovdje smatra nečim nabijenim poput eksplozivne energije’’.33

Što se tiče ispoljavanja ẖašye, na temelju navedenih ajeta, ali i drugih koji nisu navedeni, zaključujemo da se ona ispoljava prema Svevišnjem Allahu (al-Baqara, 74; Yā Sīn, 11; al-Anbiyāʼ, 49; itd.), ali i prema čovjeku (Āli ʻImrān, 173; al-Nisāʼ, 77; Ṭā Hā, 20; itd.). Zapravo, od čovjeka se traži – kao i kod termina ẖawf – da svoju ẖašyu usmjeri prema Svevišnjem Bogu, a ne prema čovjeku! U suri al-Aḥzāb (37), u kontekstu Poslanika, a. s., i njegove ženidbe sa Zejnebom, čitamo: وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّـهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ ...i bojao si se ljudi, a preče je da se Allaha bojiš!

4. Ḥiḏr (حذر): strah sa oprezom

Korijen ḥ-ḏ-r ima sljedeća značenja: hrapav; kameni; oprez, opreznost, predostrožnost, upozoriti na oprez. Šest formi ovog korijena pojavljuju se na 21 mjestu u Kur’anu, a one su: yaḥḏaru – dvanaest puta; yuḥaḏḏiru – dva puta; ḥaḏara – dva puta; ḥiḏr – tri puta; ḥāḏirūn – jedanput i maḥḏūr – jedanput. Ḥiḏr je predostrožnost, obazrivost, kao i čuvanje, branjenje. Al-Iṣfahānī kaže da leksema al-ḥaḏar označava „opreznost spram onoga od čega se strahuje’’ (iḥtirāz ʻan muẖīf).34

Evo po jedan primjer iz navedenih formi: 1) يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ Plaše se licemjeri da im se [vjernicima] ne objavi sura koja će ih obavijestiti o onome što je u srcima njihovim (al-Tawba, 64); 2) وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ A upozorava vas Allah na Sebe (Āli ʻImrān, 30); 3) يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ Stavljaju prste u uši svoje zbog gromova, bojeći se smrti (al-Baqara, 19); 4) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ O, vjernici, budite oprezni (al-Nisāʼ, 71); 5) وَإِنَّا لَجَمِيعٌ حَاذِرُونَ A mi smo svi oprezni! (al-Šuʻarāʼ, 56); 6) إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا A zaista se kazne Gospodara tvoga treba čuvati! (al-Isrāʼ, 57)

Primjetno je da se pojam ḥiḏr povezuje sa ljudima (licemjerima), Svevišnjim Allahom, smrću i delikatnim ovozemaljskim situacijama, kao što je primjetno i da primarno prenosi značenje predostrožnosti i opreza od onoga od čega se strahuje. Koristi se u kontekstu stvarnog ili pretpostavljenog straha. "Za razliku od ẖawfa, ḥiḏr može imati pozitivnu konotaciju vrline (tj. ‘svjesnosti’ ili ‘opreza’) čak i kad je usmjerena na izrazite neprijatelje Boga ili Božijih ljudi (Q. 63:4; 64:14). Drugim riječima, biti ‘oprezan’ (ḥiḏr) spram bezbožnih je vrlina, dok je ‘strah’ (ẖawf) od njih porok’’.35

5. Rahb (رهب): strah sa znanjem

Korijen r-h-b prenosi sljedeća značenja: iscrpljena ili umorna deva; bojati se, uplašiti; prijetiti; redovnik; stanje monaha, monaštvo; mala kost u dojci nasuprot ruku (ensiformna hrskavica). Ovaj korijen se u osam formi pojavljuje u Kur’anu na 13 mjesta: yarhabu – 3; turhibūn – 1; istarhaba – 1, rahb – 1; rahba – 1; rahab – 1; ruhbān – 3 i rahbāniyya – 2. Rahb je strahopoštovanje, strah, rukav, kost u dojci nasuprot ruku. Al-Iṣfahānī navodi da lekseme al-rahba i al-rahb označavaju "strah sa oprezom i uznemirenošću".36 Taj oprez i strah prouzrokovan je znanjem da će se subjektu dogoditi šteta. Dakle, mogli bismo kazati da je rahb strah sa znanjem. I ovdje uočavamo tu semantičku nijansiranost lekseme al-rahb u odnosu na leksemu ẖawf – strah sa dozom nesigurnosti i sumnje, u odnosu na leksemu ḥiḏr – strah s oprezom, kao i u odnosu na druge lekseme koje prenose značenje straha, a koje ćemo u nastavku elaborirati.

Primjeri: 1) وَلَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْوَاحَ ۖ وَفِي نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ I kad minu Musaa srdžba, on uze ploče na kojima bī ispisana uputa i milost za one koji se Gospodara svoga boje (al-Aʻrāf, 154); 2) وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّـهِ وَعَدُوَّكُمْ I pripremite za njih koliko god možete snage i spremne konje, da biste time zaplašili neprijatelja Allahovog i neprijatelja vašeg (al-Anfāl, 60); 3) فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُم I kad oni baciše [čine sihira], opsihriše oči ljudima i jako ih prestrašiše (al-Aʻrāf, 116); 4) وَاضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ I stisni [o, Musa] uza se ruku svoju zbog straha! (al-Qaṣaṣ, 32); 5) لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِمْ منَ اللَّـهِ Oni se [licemjeri i jevreji] više boje vas nego Allaha (al-Ḥašr, 13); 6) وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا i molili su Nam se [vjerovjesnici] u nadi i strahu (al-Anbiyāʼ, 90); 7) ذَٰلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ zato što među njima [kršćanima] ima svećenika i monaha, i što se oni ne ohole (al-Māʼida, 82); 8) وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا A ulili smo u srca onih koji su ga [tj. Isaa] slijedili blagost i samilost. Monaštvo su oni sami, kao novotariju, uveli (al-Ḥadīd, 27).

Na temelju navedenih ajeta uočavamo da se rahb ili rahba (strahopoštovanje, strah) usmjeravaju, kao i slučaju ẖašya, samo prema Svevišnjem Allahu, ali i prema drugim, ovosvjetovnim fenomenima.

6. Išfāq (اشفاق): strah sa nježnošću ili ljubaznošću

Korijen š-f-q prenosi ova značenja: biti bezobrazan ili pohlepan; bojati se, zabrinjavati se, brinuti se, biti privržen, biti nježan, biti umoran, ljubaznost, zabrinutost, crvenilo horizonta nakon zalaska sunca. Ovaj korijen se u tri svoje forme pojavljuje 11 puta u Kur’anu: ašfaqa – 2, mušfiqūn – 8 i šafaqa – 1.37 Imenica išfāq ne pojavljuje se u Kurʼanu.

Prema navedenom leksičkom značenju korijena š-f-q, zapažamo da on prenosi i značenje privrženosti, nježnosti, ljubaznosti. Time se, smatramo, dolazi do jedne specifične vrste straha koji u sebi nosi dozu nježnosti ili ljubaznosti, što, onda, ovu vrstu straha semantički nijansira u odnosu na druge riječi-pojmove za strah u Kurʼanu.

Primjeri: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ Mi smo ponudili emanet nebesima, Zemlji i brdima, pa su se ustegli da ga ponesu i pobojali se, ali ga je ponio čovjek (al-Aḥzāb, 72); أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ Zar se bojite da prije savjetovanja svojih udijelite sadake? (al-Muğādala, 13); 2) تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ Vidjet ćeš silnike kako strepe zbog onoga što su sticali, i kazna će ih stići (al-Šūrā, 22); 3) فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ I kunem se rumenilom večernjim (al-Inšiqāq, 16).

Zanimljivo je da se na tri mjesta u Kurʼanu riječ mušfiqūn (plural participa aktivnog četvrte vrste glagola) navodi u istom ajetu zajedno sa riječju ẖašya: وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ ...i oni iz staha prema Njemu strepe (al-Anbiyāʼ, 28); إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ Oni koji iz bojazni prema Gospodaru svome strahuju (al-Muʼminūn, 57); الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ Onima koji se boje Gospodara svoga u tajnosti, i koji od Časa oživljenja strepe (al-Anbiyāʼ, 49). Za ovaj treći primjer već smo ukazali na semantičku distinkciju: ẖašya se povezuje sa Gospodarom, a išfāq sa Časom oživljenja.

7. Fazaʻ (فزع): iznenadni strah

Korijen f-z-ʻ u značenju: biti uplašen; preplašiti se, u svoje tri forme pojavljuje se 6 puta u Kur’anu. Leksemu al-fazaʻ al-Iṣfahānī ovako eksplicira: "Al-fazaʻ je stegnutost (inqibāḍ) i poplašenost (nifār) koja obuzima čovjeka od nečega što zastrašuje (al-šayʼ al-muẖīf); al-fazaʻ je vrsta nemira (ğazʻ); ne kaže se Faziʻtu min Allāh, kao što se kaže Ḫiftu minh".38

U formi glagola faziʻa (فَزِعَ) spominje se tri puta: وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّـهُ A na Dan kad se puhne u Rog pa se smrtno prestraše i oni na nebesima i oni na Zemlji, izuzev onih koje Allah poštedi (al-Naml, 87); وَلَوْ تَرَىٰ إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ A da ti je vidjeti kad ih strah uhvati, umaći neće moći (Sabaʼ, 51);إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ Kada su ušli kod Davuda pa se on uplašio od njih (Ṣād, 22). U formi fuzziʻa spominje se jedanput: وَلَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ ۚ حَتَّىٰ إِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ Neće koristiti zauzimanje kod Njega osim onome kome On dopusti. Kad nestane straha iz srca njihovih... (Sabaʼ, 23 ). I u formi fazaʻ spominje se dva puta: لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَـٰذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ Neće ih brinuti najveći užas, nego će ih dočekivati meleci: “Ovo je vaš dan koji vam je obećan!” (al-Anbiyāʼ, 103); مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ Ko dođe sa dobrim djelom, dobit će bolju nagradu za njega! I bit će od straha toga Dana sigurni (al-Naml, 89).39

Vidljivo je da fazaʻ prenosi značenje straha, ali i užasa. Također, vidljivo je da se dominantno koristi u eshatološkom kontekstu; samo jedanput to nije slučaj: Ṣād, 22. Budući da se navodi u spomenutim kontekstima, možemo sa sigurnošću zaključiti da je ovdje riječ o iznenadnom strahu. Prema tome, pojam fazaʻ ima tu semantičku vrijednost – iznenadnog straha – i distinktivno obilježje u odnosu na ostale pojmove iz semantičkog polja straha.

8. Ruʻb (رعب): kontinuirani strah

Korijen r-‘-b ima ova značenja: strah, užas, prestrašiti se, napuniti korito za piće, biti ravan i mršav, narezati se; visoka, vitka, lijepa žena. Od ovog korijena riječ ruʻb navodi se 5 puta u Kur’anu.40 Primjetno je da je termin ruʻb blizak terminu fazaʻ u značenju straha ili užasa, ali držimo da ovdje ne postoji moment iznenadnosti već moment kontinuiranosti, tj. kontinuiranog straha.

Evo tih mjesta: سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ Mi ćemo uliti u srca onih koji ne vjeruju strah (Āli ʻImrān, 151); سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ Ulit ću u srca onih koji ne vjeruju strepnju (al-Anfāl, 12); لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا Da si ih vidio, od njih bi pobjegao i uhvatio bi te strah! (al-Kahf, 18); وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ A izveo je one koji su ih pomagali od sljedbenika Knjige iz utvrda njihovih i ulio u srca njihova strah (al-Aḥzāb, 26); وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ i On je ubacio u srca njihova strah (al-Ḥašr, 2).

U četiri navedena ajeta ulijevanje ili ubacivanje straha pripisano je Svevišnjem Allahu (سَنُلْقِي , سَأُلْقِي قَذَفَ), dok se u samo jednom ajetu strah (al-Kahf, 18) povezuje sa izgledom "spavača u pećini" (aṣhāb al-kahf).

9. Wağila (وجلة): strah sa sigurnošću

Korijen w-ğ-l ima dva značenja: strah i uplašiti se. Wağila: drhtav, zahvaćen strahopoštovanjem.41

Tri forme ovog korijena pojavljuju se 5 puta u Kur’anu. U formi glagola u: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ Zaista su samo pravi vjernici oni koji, kada se spomene Allah, ispune se strahom srca njihova (al-Anfāl, 8); قَالُوا لَا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ Rekoše: “Ne plaši se! Donosimo ti radosnu vijest o jednom dječaku učenu” (al-Ḥiğr, 53); الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ ...čija srca, kad se spominje Allah, strah obuzme (al-Ḥağğ, 35).

U formi imenice u: إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ Kada su mu ušli i rekli: “Selam!’’ a on reče: “Mi smo se vas uplašili” (al-Ḥiğr, 53); وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَىٰ رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ I oni koji udjeljuju od onoga što im se daje, a srca su im puna straha zato što će se Gospodaru svome vratiti (al-Mu’minūn, 60).

Čini se da korijen w-ğ-l ima dvostruku konotaciju mnogih drugih riječi za strah: u tri slučaja predstavlja odgovarajući i prirodni odgovor vjernikova srca Svevišnjem Bogu, ali dva puta prikazuje se početna reakcija Ibrahima, a. s., na glasnike koji dolaze noseći dobre vijesti da će imati sina, reakcija koja izgleda neopravdano, jer mu glasnici govore da se ne boji.42

Ukoliko dublje i kontekstualno sagledamo navedenih pet mjesta na kojima se spominje korijen w-ğ-l, možemo izvesti zaključak da se radi o strahu koji u sebi nosi ideju sigurnosti; zato se on navodi u kontekstima opisa iskrenih vjernika, a ne, recimo, korijen ẖ-w-f.

Zaključak

I osnovni i dodatni pojmovi za strah u kurʼanskome tekstu imaju svoje semantičke specifičnosti i distinktivne karakteristike. Ističemo, redom i ukratko, one najznačajnije: (1) pojam taqwā, čije je osnovno značenje čuvati ili zaštititi/spasiti od nečega, jeste eshatološki pojam koji označava strah od Božije kazne. Dakle, taqwā nosi ideju ili emociju posebnog, „eshatološkog straha’’ (Izutsu): straha od Svevišnjeg Boga zbog odgovornosti na Sudnjem danu; (2) ẖawf je strah sa dozom nesigurnosti i sumnje u odnosu na neku neprijatnost ili štetu. Riječ je o emociji straha koja uključuje eshatološki i egzistencijalni strah izazvan nečim neobičnim, misterioznim fenomenom. U nekim slučajevima gotovo je potpuno sinonimna pojmu taqwā; (3) pojam ẖašya, pored značenja straha, nosi i značenje osjećanja zabrinutosti te izražava emociju velikog straha koja utječe na osjetila. Ḫašya je „viši, intenzivniji strah od ẖawfa’’ (al-Suyūṭī); sa izrazom taqwā često se pojavljuje zajedno u jednoj te istoj rečenici sa skoro identičnim značenjem; (4) ḥiḏr primarno prenosi značenje predostrožnosti i opreza od onoga od čega se strahuje; koristi se u kontekstu stvarnog ili pretpostavljenog straha i može imati pozitivnu konotaciju vrline (tj. svjesnosti ili opreza); (5) rahb je strah sa oprezom i uznemirenošću čiji subjekt zna da će ga pogoditi neka nesreća; to je strah sa znanjem; (6) pojmom išfāq označava se specifična vrsta straha koji u sebi nosi dozu nježnosti ili ljubaznosti; (7) pojam fazaʻ prenosi značenje straha, ali i užasa; dominantno se koristi u eshatološkom kontekstu te je, stoga, riječ o iznenadnom strahu; (8) pojam ruʻb je semantički blizak pojmu fazaʻ u značenju straha ili užasa, s tim da on prenosi ideju kontinuiranog straha; i (9) wağila je emocija straha koji u sebi nosi ideju sigurnosti i zato se navodi u kontekstima opisa iskrenih vjernika.

The Concept of Fear in the Qur’anic Text

Summary

The Qur’an affirms that fear is a feeling or emotion immanent in human nature. There are several terms or expressions in the Qur’anic text that, to a greater or lesser extent, carry or convey the meaning of fear. The paper lexically and contextually explores their identical and distinctive features. There are nine Qur’anic terms that denotatively and connotatively indicate some kind of fear, anxiety or perhaps caution. There are three basic terms: taqwā, ẖawf and ẖašya, which are usually translated as fear and which are given most space in the paper. There are also “additional terms”, and they are: ḥiḏr, išfāq, rahab, fazaʻ, ruʻb and various derivatives of the root w-ğ-l. These terms, in the linguistic sense, form a separate semantic field where the term taqwā ranks at the very top of the semantic structure. Each of these basic and additional terms for fear in the Qur’anic text has its own semantic value by which they all differ from each other.

Keywords: Fear, the Qur’an, taqwā, ẖawf, ẖašya, ḥiḏr, išfāq, rahab, phaseʻ, ruʻb, wağila

ANALI GHB 2021; 50 (42) DOI: https://doi.org/10.51719/25663267.2021.28.42.19