UDK: 297.18(497.6)(075.8)Izvorni naučni rad

Abdul-Aziz Drkić

Fakultet islamskih nauka, Univerzitet u Sarajevu

Hamza Lavić

Gazi Husrev-begova biblioteka

RUKOPISI KARABAŠIJEVOG TEDŽVIDA

U BOSNI I HERCEGOVINI

Sažetak

U fokusu rada je djelo iz oblasti tedžvida pod nazivom Tağwīd-i Qarabāš, koje je stoljećima korišteno kao udžbenik iz kiraeta širom Osmanskoga Carstva, pa tako i na prostoru Bosne i Hercegovine. Doneseni su podaci o mogućim autorima ovoga djela, izvršena usporedba definicija tedžvidskih pravila sa klasičnim djelima iz oblasti kiraeta, te analiza utjecaja ovoga djela na nastanak tedžvida na bosanskom jeziku. Pregledom kataloga rukopisnih zbirki u Bosni i Hercegovini ustanovljeno je više rukopisnih primjeraka Karabašijevog tedžvida, te je naznačena njihova hronološka i lokalna struktura.

Ključne riječi: Tedžvid, Abdurrahman Karabaši, kiraet, orijentalno-islamski rukopisi.

O tedžvidu

Kur’an časni posljednja je Božija Objava ljudskome rodu. Od samog početka njegovog objavljivanja Allahov Poslanik, s.a.v.s., gradio je poseban odnos prema Kur'an-i Kerimu. Sa sigurnošću možemo kazati da u povijesti čovječanstva ne postoji knjiga kojoj se pristupalo sa toliko poštovanja, pažnje, preciznosti i odgovornosti, kao što je slučaj sa Kur’anom časnim. Posebno je fascinantan krajnje precizan i odgovoran pristup čitanju kur’anskog teksta koji je ustanovljen još u samom procesu njegovog objavljivanja. Kur’an se i danas čita tačno onako kako ga je melek Džibril saopštavao poslaniku Muhammedu, a.s. Specifična metoda usmene predaje, koja se naziva talaqqī, podrazumijevala je da Poslanik, a.s., prvo sluša Kur’an od Džibrila (samāʻ), a onda ga i prouči pred njim (ʻarḍ).1 Stoga možemo ustvrditi da, iako začetke tedžvidske nauke možemo pratiti tek od drugog hidžretskog stoljeća s pojavom H̱alīla b. Aḥmada i Abū al-Aswada ad-Du’alīja, tedžvid je u praktičnom smislu bio sastavni dio objave Kur’ana.2 Dakle, melek Džibril prvi je učitelj, a poslanik Muhammed, a.s., prvi učenik tedžvida. Na isti način poslanik Muhammed, a.s., je praktičnoj primjeni tedžvida podučio svoje drugove,3 a oni generaciju poslije njih. Proces transmisije Kur’ana ovom metodom traje u kontinuitetu sve do danas. Tedžvidska nauka proistekla je iz praktične primjene, koja je ustanovljena u procesu dostavljanja Objave Muhammedu, a.s. Ona se javlja kao rezultat potrebe da se muslimanima, posebno nakon što je veliki broj nearapa primio islam, pojasni i olakša čitanje Kur’ana.

Termin tedžvid (at-tağwīd), u značenju naučne discipline koja se bavi artikulacijom kur’anskih glasova, njihovim ishodištima i svojstvima, nije bio poznat prije četvrtog hidžretskog stoljeća. Tedžvid se, dakle, u odnosu na druge kur’anske nauke, javlja relativno kasno. Prvo zasebno djelo koje tretira pravila izgovora kur’anskog teksta, kako tvrdi Ibn al-Ğazarī,4 je Al-Qaṣīda al-H̱āqāniyya koju je napisao Mūsā b. ʻUbaydullāh b. Yaḥyā b. H̱akān al-H̱akānī al-Baġdādī Abū Muzāḥim (umro 325/937. godine). Kasida se sastoji od pedeset i jednog stiha i imala je veliki utjecaj na tedžvidska djela koja su kasnije nastajala.5

Izrada komentara djela iz oblasti kiraetā i tedžvida svoj vrhunac doživljava s pojavom Ibn el-Džezerija. Pored mnoštva kapitalnih djela iz oblasti kiraetā, kakva su An-Našr fī al-qirāʼāt al-ʻašr i ad-Durra al-muḍiyya fī al-qirāʼāt aṯ-ṯalāṯ al-marḍiyya, Ibn el-Džezeri je napisao najpoznatije djelo iz tedžvida – kasidu al-Muqaddima fī mā yağib ʻalā qāriʼ al-Qurʼān an yaʻlamah poznata kao Al-Muqaddima al-Ğazariyya ili samo Ğazariyya. Stoljećima se ova kasida smatra najboljim tedžvidskim djelom, što potvrđuje i mnoštvo prijepisa, komentara i prijevoda na veliki broj svjetskih jezika.6 U Gazi Husrev-begovoj biblioteci čuvaju se dvadeset dva prijepisa i trideset dva komentara Ğazariyye, a najstariji datira iz 1577. godine.7

Osim navedenih, popularnošću su se isticala i slijedeća djela:

• ʻUmda al-mufīd wa ʻidda al-mağīd fī maʻrifa at-tağwīd – ʻAlī b. Muḥammad b. ‘Abduṣṣamad al-Hamadānī as-Saẖāwī (umro 643/1245. godine) poznata kao Nūniyya al-Saẖāwī,8
• Tuḥfa al-ʼaṭfāl wa al-ġilmān fī tağwīd al-Qurʼān – Sulaymān ibn Ḥusayn ibn Muḥammad al-Ğamzūrī aš-Šafiʻī (umro 1198/1782. godine),9
• Al-Burhān fī tağwīd al-Qurʼān – Muḥammad Ṣadiq al-Qamḥāwī (umro 1399/1979. godine) i dr.10

  Udžbenici tedžvida u obrazovnim institucijama Osmanskoga Carstva

  Podučavanje pravilnom učenju Kur’ana kroz historiju u svim muslimanskim sredinama, pa tako i Osmanskom Carstvu, imalo je prioritet u odnosu na svaki drugi vid obrazovanja. Zbog toga se kurikulum Sibjan mekteba u cijelome Carstvu može okarakterisati kao Program u čijem središtu je Kur’an.11 U različitim vremenskim periodima formirano je više vrsta obrazovnih institucija u kojima je bilo zastupljeno podučavanje učenju Kur’ana. Neke od njih nose naziv: Maktab, Maktab-i Sibyān, Dār al-Kuttāb, Dār al-Qur’ān, Kuttāb, Madrasa al-Qur’ān, Dār al-Qurrā i dr.12 Tedžvid je bio neizostavni dio kur’anskoga obrazovanja, što potvrđuje i veliki broj sačuvanih djela iz ove oblasti.13

  Najveća biblioteka orijentalno-islamskih rukopisa na svijetu, Sulejmanija u Istanbulu, u svojim fondovima sadrži preko sedam stotina djela u vezi sa tedžvidom. Mnoga navedena djela nose uopćene nazive poput Tağwīd, Risāla at-Tağwīd, Tağwīd Risālasī, Bir Tağwīd Risālasī, Tağwīd Uzarina Bir Risāla, Kitāb at-Tağwīd, Kitāb fī at-Tağwīd, Šarḥ at-Tağwīd, Qawā‘id-i Tağwīd, Qavā‘id-i Qur’ān, Qavā‘id-i Tağwīd aš-Šarīf, Kitāb Tağwīd Qur’ān, Manẓūma fī at-Tağwīd, At-Tağwīd al-Qur’ān al-‘Aẓīm i Muẖtaṣar Šarḥ at-Tağwīd. Kod većine rukopisa ne navode se podaci o autoru ili vremenu nastanka djela.

  Među navedenim djelima posebno se izdvaja njih nekoliko: Tarğama-i Ğazarī - Aḥmad b. Muḥammad al-Maġnisī (umro 1000/1591.), Ğuhd al-Muqill – Sačakli-zāde al-Mar‘aşī (umro 1145/1732.), Tarğama-i Durr-i Yatīm – Eskiği-zāde (umro 1243/1827.), Al-Qawl as-Sadīd fī ‘İlm at-Tağwīd - Maḥmad Zihnī-afandī (umro 1331/1913.), Durr-i Yatīm - Muḥammad Birgiwī (umro 981/1573.), te djelo Tağwīd-i Qarabāş - ‘Abdurraḥmān Qarabāšī (umro 904/1498.).14

  Neophodno je istaknuti da kod djela iz oblasti tedžvida na osmanskoturskom jeziku veći dio naslova čine različite obrade (komentari, glose i superglose) Karabašijevog tedžvida, dok se kod djela na arapskome jeziku uglavnom radi o obradama Šatibijina i Džezerijeva djela.

  Na osnovu analize formalnih karakteristika tedžvida, možemo izvući slijedeće zaključke:

  - Prvo, veći broj djela koncipiran je u formi pitanja i odgovora, što nedvosmisleno upućuje na to da su ciljne grupe na koje se odnose ova djela učenici i mlađe osobe, te da postoji intencija da se na što jednostavniji način omogući savladavanje osnovnih tedžvidskih pravila. Na isti zaključak navodi i činjenica da djela u koja smo imali uvid ne posjeduju značajniju kaligrafskoumjetničku vrijednost.

  - Drugo, značajan broj tedžvidskih djela pisan je u stihu, što je u skladu sa tradicijom pisanja stihovanih udžbenika u obrazovnom sistemu Osmanskoga Carstva.

  - Treće, najveći broj tedžvidskih djela čine sastavni dio rukopisa u kojima je moguće pronaći i djela druge tematske sadržine, kao što su dove, različite forme zikra i slično, što ponovo navodi na zaključak da je naglasak stavljen na praktičnu primjenu i priručnički karakter djela.

  Abdurrahman Karabaši i njegov tedžvid

  Da su tedžvidski priručnici spadali među često prepisivana djela na našim prostorima svjedoči i podatak da se u različitim formama unutar rukopisnih kolekcija više biblioteka u Bosni i Hercegovini nalaze 372 rukopisa iz oblasti tedžvida. U djelu Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave15 dr. Ismet Kasumović navodi postojanje više prijepisa različitih djela iz oblasti kiraeta u periodu osmanske uprave u BiH, kao što su Kašf al-asrār fī rasm Masāhif a1-Qur’ān (Raskrivanje tajni pisanja mushafa Kur’ana) Muḥammad as-Samarqandi (umro 600/1203.), koje je prepisano 997/1589., zatim Kitāb at-tağwīd li kalām al-mağīd (Pravila časnog govora) lbn Kemal Paša-zāde (umro 940/1533.), prepisano 961/1553. godine, te čitav niz djela prepisanih u 16. stoljeću, među kojima je vjerovatno i djelo Tağwīd-i Qarabāş.16

  Iako je djelo Tağwīd-i Qarabāš stoljećima korišteno kao udžbenik iz oblasti tedžvida, odnosno kiraeta širom Osmanskoga Carstva, u dostupnoj literaturi nismo pronašli niti jedan rad koji je temeljito obradio navedeno djelo.17

  U većini kataloga orijentalno-islamskih rukopisa autorstvo spomenutoga tedžvida pripisuje se Abdurrahmanu Karabašiju.18 S obzirom na to da ovi izvori donose prilično šture informacije o navedenome autoru, među biografima postoji neslaganje o kojoj ličnosti je riječ. Poznati biograf i bibliograf autora koji su pisali na orijentalnim jezicima, Mehmet Süreyya, u djelu Sicilli Osmani navodi dvojicu Abdurrahmana Karabašija sa istim imenom i nadimkom.

  Prvi je Abdurrahman Karabaši, šejh, koji je umro 940/1533.-34. godine. Za njega još tvrdi da je sagradio mesdžid i da mu je sinu bilo ime Mahmud-efendi.19 O istome autoru govori i Bursalı Mehmed Tahir u svome djelu Osmanlı Muellifleri, gdje navodi: Prenosi se da je autor poznatoga djela iz oblasti tedžvida „Karabaš” Šejh Abdurrahman Karabaš, koji je umro 940/1533-34. godine u Istanbulu i ukopan je u haremu mesdžida Mehmed-paše. Ova risala je prvi put napisana (štampana, op. a.) 1251/1835-36. godine po Hidžri od strane Hamza-i Miskina, zajedno sa njegovim djelom “Tecvīd-i Edāiyye”. Mehmed Tahir nije naveo posebno poglavlje o Abdurrahmanu Karabašiju, već je ovu bilješku naznačio u poglavlju u kome obrađuje ‘Alī-efendiju al-Halwatīja al-Atwala.20

  Drugi Abdurrahman Karabaši završio je jednu od mekanskih medresa i bavio se propovjedništvom, u čemo se posebno istakao. Umro je 1040/1630-31. godine. Navodi se i podatak da mu je bratu bilo ime Omer-efendija.21 U zasebnom poglavlju o navedenom Omer-efendiji, u istome djelu, navodi se podatak da mu je ocu bilo ime Mehmed, koji je najvjerovatnije otac i Abdurrahmana, da su imali i trećega brata Ali-efendiju, da je Omer vršio službu muderrisa ili učitelja prinčeva na sultanskom dvoru od dolaska na vlast sultana Osmana II 1618. godine i da je umro 1039/1630. godine.22 Za vrijeme boravka u Mekki Abdurrahmana Karabašija, 1031. godine po hidžri osnovana je mederesa pod nazivom „Madrasa Qarabaš“, koja spada među najstarije medrese u Mekki u periodu Osmanske uprave. Osnovao ju je tadašnji Mekanski kadija.23 Iako u izvorima nismo pronašli podatak o kojem kadiji je riječ, na osnovu imena medrese i podudarnosti perioda u kome je Abdurrahman Karabaši djelovao u Mekki, može se pretpostaviti da je upravo on osnivač ove medrese.

  Mada nije pouzdano utvrđena godina smrti autora kojima se može pripisati djelo Tağwīd-i Qarabāš, indikativan je navod da je riječ o tačno stotinu godina razlike, (940. i 1040. g. po hidžri ) između smrti dvojice autora sa istim imenom i nadimkom. Ako uzmemo u obzir pretpostavku da se često datum smrti autora nekoga djela preuzima iz prijepisa nekog od njegovih djela, postoji mogućnost da se radi o pogrešnome navođenju godine smrti, pa čak i da je riječ o istoj osobi.

  Istraživanja na ovu temu vršena su i u novije vrijeme. Jedan od takvih istraživača, Mefail Hızlı, tvrdi da je autor ovoga djela zapravo halvetijski šejh ‘Alī al-Aṭwal,24 mada ostavlja i mogućnost da bi autor djela mogao biti i gore spomenuti šejh Karabaši iz XV stoljeća.25

  Među bosanskohercegovačkim istraživačima koji su se bavili ovom temom izdvajamo mišljenje hafiza Mahmut-ef. Traljića, koji navodi da djelo pripada Abdurrahmanu Karabašiju.26

  Na osnovu prethodno navedenog, izuzetno šturih podataka o šejhu Abdurrahmanu Karabašiju iz XV stoljeća, te činjenice da je Abdurrahman b. Mehmed Karabaši (u. 1040/1630-31. godine) obnašao značajne funkcije u Mekki i bio ugledan alim, kao i činjenice da prvi kod nas poznati prijepisi djela Tağwīd-i Qarabāš potječu iz XVIII stoljeća, smatramo da je veća vjerovatnoća da je upravo Abdurrahman b. Mehmed Karabaši (u. 1040/1630-31. godine) autor ovoga djela.

  Prijepisi Karabašijevog tedžvida u bosanskohercegovačkim
  bibliotekama

  Što se tiče prijepisa Karabašijevog tedžvida u rukopisnim zbirkama u BiH ustanovili smo postojanje ukupno četrdeset šest primjeraka, te jedno djelo za koje se tvrdi da je komentar ovoga tedžvida, a koji nismo uspjeli pronaći u dostupnim izvorima.27 Od četrdeset šest prijepisa tedžvida, njih trideset pet čuva se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci,28 pet u Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci Bosne i Hercegovine,29 četiri u Historijskom arhivu Sarajevo,30 te po jedan primjerak u Općoj biblioteci u Tešnju31 i Arhivu Hercegovine u Mostaru.32

  Naziv ustanove	Broj prijepisa
  Gazi Husrev-begova biblioteka	35
  Nacionalna i univerzitetska biblioteka BiH	5
  Historijski arhiv grada Sarajeva	4
  Arhiv Hercegovine u Mostaru	1
  Opća biblioteka Tešanj	1

  Struktura broja prijepisa djela Tağwīd-i Qarabāš

  u rukopisnim zbirkama u Bosni i Hercegovini

  Najstariji prijepis tedžvida koji se čuva u bosanskohercegovačkim rukopisnim zbirkama potječe iz 1171/1758. godine. Djelo je sastavni dio zbirke od ukupno šest djela, uglavnom vjerske tematike, te nekoliko kazivanja. Prepisao ga je Ibrahim, sin Salih-agin, iz Prusca, džizjedar (sakupljač glavarine) za Duvno i okolinu.33 Na osnovu pečata na naslovnoj stranici vidi se da je spomenuti rukopis za Elči Ibrahim-pašinu biblioteku u Travniku uvakufio Muhammed, sin Mustafin, 1289/1872. godine. Osim navedenog, još šest primjeraka prepisano je u XVIII, te jedanaest primjeraka u XIX stoljeću. Kod preostalih dvanaest primjeraka nije navedena godina prijepisa.

  Na osnovu zabilješki o prijepisu može se zaključiti da je Karabašijev tedžvid prepisivan u različitim krajevima Bosne i Hercegovine. Tako imamo bilješku da je jedan primjerak prepisao Mustafa-beg, sin Husejna Pašovića iz Prijedora, drugi Abdullah, sin mula Saliha Hromića iz Stoca (porodica Hromić je u svojoj zbirci imala preko pet stotina rukopisa),34 treći Muhammed, sin hadži Huseina Tatarevića, iz Fojnice itd.

  Sadržaj Karabašijevog tedžvida

  Uvidom u samu strukturu Karabašijevog tedžvida možemo zaključiti da nije riječ o obimnom tedžvidskom djelu koje tretira sve ili većinu temeljnih oblasti kojima se tedžvid bavi, nego je riječ o priručniku u kojem su pojašnjena tek osnovna tedžvidska pravila.

  Nakon ḥamdele i taṣlije autor je podijelio tedžvid u dvadeset i dva poglavlja: Obična dužina (madd tabīʻī), Spojena dužina (madd muttaṣil), Rastavljena dužina (madd munfaṣil), Stalna dužina (madd lāzim), Nestalna dužina (madd ʻāriḍ), Poluvokalna dužina (madd līn), Pravila vezana za nūn sākin i tanvīn, Skrivanje nūn sākina i tanvīna (iḫfāʼ), Potpuni izgovor nūn sākina i tanvīna (iẓhār), Preobrazba nūn sākina i tanvīna (iqlāb), Asimilacija s nazalizacijom (idġām maʻ al-ġunna), Asimilacija bez nazalizacije (idġām bilā ġunna), Asimilacija istih harfova (idġām miṯlayn), Asimilacija srodnih harfova (idġām mutağānisayn), Asimilacija bliskih harfova (idġām mutaqāribayn), Asimilacija lāma u sunčeve harfove (idġām šamsiyy), Potpuni izgovor lāma ispred mjesečevih harfova (iẓhār qamariyy), Odskakanje harfova (qalqala), Pravila izgovora konsonanta rā (ḥukm ar-rāʼ), Pravila izgovora riječi Allah (lafẓatullāh), Izgovor spojene lične zamjenice trećeg lica jednine (ḍamīr) i Sakta.

  Osim što ne navodi nijednu definiciju tedžvida, autor ne govori ni o nekim od osnovnih tedžvidskih tema kao što su ishodišta harfova (maḫāriğ al-ḥurūf), stalna svojstva harfova (ṣifāt lāzima), pravila učenja istiʻāḏe i basmale, početna i pauzalna forma (al-waqf va al-ibtidāʼ). Također, izostavljena su tedžvidska pravila koja se u Hafsovom rivajetu35 primjenjuju na jednom ili nekoliko mjesta, a to su: umekšan izgovor hemzeta (tashīl) i specifični izgovor vokala ā (imāla).

  Autor na vrlo jednostavan i čitatelju prijemčiv način objašnjava i definiše tedžvidska pravila. Za neke tedžvidske termine, kao što su iqlāb, išmām, rawm, ġunna, qalqala i sl., navodi i definicije na arapskom jeziku. Poslije definicije u pravilu navodi jedan ili više primjera iz Kur’ana časnog.

  Iako smo svjesni činjenice da je u ovom slučaju riječ o priručniku tedžvida, po svemu sudeći namijenjenom za običan muslimanski svijet i učenike, a ne stručnjake, ipak ćemo se ovom prilikom osvrnuti na one dijelove Karabašijevog tedžvida za koje smatramo da na izvjestan način odstupaju od standarda tedžvidske nauke ili mogu biti predmetom rasprave, te ih je zbog toga neophodno dodatno pojasniti.

  Dužine

  Na samome početku autor pojašnjava tedžvidski termin ḥarf al-madd (harf dužine) i uslove njegovog nastanka. Nakon toga pojašnjava i termin sabab al-madd (uzročnik dužine) kojim se u tedžvidu označavaju uzročnici izvedenih dužina: hemze i sukūn. Zanimljivo je da za hemze kaže kako ga nazivaju „elif sa sukūnom“36 iako prethodno pojašnjava da je elif sa sukūnom jedan od tvorbenika harfa dužine.

  Madd tabīʻī

  Nakon što je definisao termin madd tabīʻī i naveo nekoliko primjera, autor govori o trajanju obične dužine. On navodi da obična dužina traje koliko jedan elif, a da to podrazumijeva vrijeme koje je potrebno da se podigne jedan prst. U klasičnim tedžvidskim djelima kao mjerna jedinica dužina obično se uzima ḥarake koje se definira kao „vremenski interval potreban za izgovor konsonanta sa kratkim vokalom (fatḥa, ḍamma, kasra)“.37 Obična dužina, ukoliko u obzir uzmemo ovaj način mjerenja dužine, traje koliko dva ḥareketa, odnosno onoliko koliko je potrebno da se uzastopno izgovore dva konsonanta sa ḥareketom. Valja napomenuti da je tedžvid prije svega vještina, te da se teorija tedžvida uvijek prenosila i učila uz praktičnu primjenu pred stručnim osobama. Smatramo da ni jedan ni drugi sistem određivanja trajanja dužina nije egzaktan nego se njima samo želi dati predodžba o trajanju dužina. Međutim, koju god odrednicu prilikom mjerenja kur’anskih dužina uzmemo treba imati u vidu precizirane razlike u njihovom trajanju.

  Izvedene dužine

  U nastavku svoga tedžvida autor govori o izvedenim dužinama, a to su: spojena (muttaṣil), rastavljena (munfaṣil), stalna (lāzim), nestalna (ʻāriḍ) i poluvokalna dužina (līn). Tom prilikom navodi klasične tedžvidske definicije dužina i po nekoliko primjera za svaku od njih.

  Smatramo važnim, ovom prilikom, osvrnuti se na odrednice trajanja dužina kojim se autor koristi.

  Govoreći o spojenoj dužini (madd muttaṣil), autor navodi da pripada kategoriji obavezne dužine (wāğib) i pojašnjava da to znači da su kiraetski imami saglasni da traje obavezno duže od obične dužine. Zatim navodi da u Hafsovom rivajetu ova dužina traje koliko četiri elifa. Ukoliko uzmemo u obzir da, prema autoru, osnovna dužina traje jedan elif, onda bi spojena dužina trajala četiri osnovne dužine, što se ne slaže sa klasičnim tedžvidskim djelima.38

  Rastavljena dužina (madd munfaṣil), navodi autor, pripada kategoriji dozvoljene dužine (ğāiz) što znači da se kiraeti i rivajeti razlikuju po pitanju trajanja. Zatim navodi da u Hafsovom rivajetu, prema kojem je pisan ovaj tedžvid, ona traje četiri elifa.

  Prema Šatibiji,39 najpoznatijem predajnom putu Hafsovog rivajeta, spojena i rastavljena dužina traju četiri do pet hareketa (tawassuṭ ili fuwayq al- tawassuṭ).

  Također, govoreći o stalnoj dužini (madd lāzim), autor navodi da u svim kiraetima traje obavezno četiri elifa. Prema klasičnim tedžvidskim djelima, stalna dužina u svim kiraetima traje obavezno šest hareketa (ṭūl).

  Zanimljivo je da prilikom pojašnjavanja varijanti izgovora nestalne (maddʻāriḍ) i poluvokalne dužine (madd līn) autor prvi put uvodi termine qaṣr, tawassuṭ i ṭūl. Tako navodi da, ukoliko je uzročnik dužine nestalni sukūn (sukūn ʻāriḍ), dozvoljeno je učiti qaṣrom, tawassuṭom ili ṭūlom, s tim što ne definiše koliko traje svaka od tih kategorija.

  Smatramo da su navedene razlike u određivanju trajanja dužina rezultat različitih pristupa definiranju tedžvidskih pravila, ili su pokazatelj autorove namjere da pojednostavi primjenu navedenih tedžvidskih pravila. Po svemu sudeći, pod odrednicom „četiri elifa“ autor misli na ṭūl, jer se u nekim predajnim putevima Hafsovog rivajeta spojena (muttaṣil) i rastavljena (munfaṣil) uče kao i stalna dužina (lāzim).

  Namjera autora da na jednostavan i sažet način pojasni tedžvidska pravila posebno je očita ukoliko se osvrnemo na varijante primjene nestalne i poluvokalne dužine, gdje objašnjavajući varijante ovih dvaju dužina, ujedno objašnjava i moguće načine pauziranja na kratkim vokalima.

  Tako navodi da su prilikom ove dvije dužine, ukoliko je uzročnik nestalni sukun, dozvoljene slijedeće varijante:

1. Ukoliko stajemo na konsonantu koji je sa fethom dozvoljene su tri varijante dužine: qaṣr, tawassuṭ ili ṭūl;
2. Ukoliko stajemo na konsonantu koji je sa kesrom dozvoljene su tri varijante dužine: qaṣr, tawassuṭ ili ṭūl, i rawm40 kao četvrta varijanta;
3. Ukoliko stajemo na konsonantu koji je sa dammom dozvoljene su tri varijante dužine: qaṣr, tawassuṭ ili ṭūl, qaṣr sa išmāmom41, tawassuṭ sa išmāmom, ṭūl sa išmāmom, i rawm kao sedma varijanta.42

   Sakta

   Autor u posljednjem poglavlju svoga Tedžvida govori o specifičnom načinu pauziranja koji se u tedžvidskoj nauci označava terminom sakta. Navedena je definicija na arapskom jeziku kojom se pojašnjava da sekta znači „prekinuti glas bez uzimanja daha“, a zatim i četiri mjesta na kojima se u Hafsovom rivajetu primjenjuje ovo tedžvidsko pravilo.43

   Zanimljivo je da autor upućuje učače Kur’ana koji primjenuju saktu u riječima:

   لم يتسنه44 - كتابيه45 - حسابيه46 - ماليه47 - سلطانيه48 - وما أدراك ماهيه49

   kako trebaju naglasiti konsonant hā. To potvrđuje činjenicom da imam Asim el-Kufi uvijek primjenjuje potpuni izgovor konsonanta hā, dok se u nekim kiraetima hā ne izgovara osim u riječima حسابيه i كتابيه.

   Nije rijedak slučaj da autori tedžvidskih djela posebno naglašavaju izgovor određenih konsonanata u specifičnim pozicijama, posebno ukoliko je takva greška prisutna u praksi njihovih savremenika.

   Istina je da kufanski imami Hamza i el-Kisāʼī izostavljaju konsonant hā ukoliko uče spojeno (ḥāla al-waṣl) u nekim od navedenih riječi.50

   Očito je namjera autora bila da ukaže učačima na moguće greške u primjeni varijanti iz različitih kiraeta, vjerovatno jer je takva praksa bila prisutna u njegovo vrijeme. Međutim, ostaje najasno zašto je izgovor navedenih riječi povezao sa sektom u Hafsovom rivajetu.

   Utjecaj Karabašijevog tedžvida na tedžvide na bosanskom jeziku

   S obzirom na to da je Karabašijev tedžvid bio dugo u upotrebi na prostoru Bosne i Hercegovine, moguće je primijetiti određene podudarnosti sa tedžvidima objavljenim na bosanskom jeziku.

   Prema našim saznanjima, do danas je na bosanskom jeziku napisano dvanaest tedžvida. Četiri su štampana arebicom, četiri latinicom,jedan arebicom i latinicom, a postoje i četiri tedžvida u rukopisu. O tedžvidima objavljenim na bosankom jeziku pisao je rahmetli hafiz Mahmut Traljić51 zbog čega nećemo detaljno predstavljati svaki od navedenih tedžvida, nego ćemo ih ovom prilikom samo pobrojati:

1. Sejfullah Proho, Tedžvidi Inās, Na najlakši i najkraći način na bosanskom jeziku tedžvid, Sarajevo, 1907.
2. Ibrahim Puška, Tedžvidi Edaijje bosnevi, Sarajevo, 1907.
3. Muhamed Seid Serdarević, Taʻlimi tedžvid, Nužno gradivo iz tedžvida za mektebi ibtidaijje s uputom u način obrađivanja njegova, Sarajevo, 1912.
4. Hasan Heremić, Tedžvid za drugi i treći razred mektebi ibtidaijje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1920.
5. Omer Štulanović, Tedžvid, Priručnik za obuku pravilnog učenja Kur’ana, Sarajevo, 1973.
6. Hafiz Kamil Silajdžić i kurra hafiz Ibrahim Trebinjac, Ahkamu-t-tedžvid, Pravilno učenje Kur’ana, Sarajevo, 1973.52
7. Hafiz Fadil Fazlić, Tedžvid – pravila o učenju Kur’ana, FIN i El-Kalem, Sarajevo, 1997.
8. Sejid Strika, Tedžvid – priručnik za pravilno učenje Kur’ana sa vježbama, Sarajevo, 2018.

   Analizom sadržaja Heremićevog Tedžvida za drugi i treći razred mektebi ibtidaijje u Bosni i Hercegovini nije teško primijetiti da je njegov uzor bio Karabašijev tedžvid. Iako su neka poglavlja u odnosu na Karabašijev tedžvid ispuštena, a druga dodana, stječe se dojam da je Heremićev Tedžvid većim dijelom prijevod Karabašijevog.

   I u tedžvidima ostalih autora koji su pisali na bosanskom jeziku lahko se mogu uočiti podudarnosti ili sličnosti sa Karabašijevim tedžvidom. Tako, primjerice, Sejfullah Proho, Ibrahim Puška i Muhamed S. Serdarević prilikom definiranja izvedenih dužina koriste istu terminologiju i mjerne jedinice (npr. elif) koje koristi Karabaši. Za razliku od njih, Heremić kao mjernu jedinicu uzima “e”, Trebinjac i Silajdžić termin “obična dužina”, ali se i kod njih, kao i kod Karabašija, navodi da je to oznaka za interval potreban “da se podigne prst”.

   Detaljnu analizu sličnosti i razlike Karabašijevog tedžvida i tedžvidā pisanih na bosanskom jeziku uradio je hafiz Mensur Malkić u magistarskom radu odbranjenom na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu pod naslovom Život i djelo hafiza Kamila Silajdžića.53

   Smatramo važnim napomenuti činjenicu da hafiz Malkić za Karabašijev tedžvid navodi odrednice za nestalnu i poluvokalnu dužinu (1-4 elifa/2-4 elifa) koje se ne podudaraju sa prijepisima Karabašijevog tedžvida koje smo analizirali, a kojima se kao varijante ovih dvaju dužina spominju termini qaṣr, tawassuṭ i ṭūl bez preciziranja njihovog trajanja. Moguće je da se autor pozvao na izdanja ili prijepise Karabašijevog tedžvida do kojih nismo došli.

   Prateći navedene sličnosti i podudarnosti možemo zaključiti da je Karabašijev tedžvid imao značajan utjecaj na tedžvide pisane na bosanskom jeziku. Prvi autor koji u značajnoj mjeri odstupa od standarda koje je postavio Karabaši je hafiz Fadil Fazlić. On se u svome Tedžvidu referira na arapske autore poput El-Kamhavija, El-Husarija, Muhammeda Salima Muhajsina i dr.54

   Zaključak

   U rukopisnim kolekcijama biblioteka u Bosni i Hercegovini nalaze se 372 djela koja se u širem smislu bave tedžvidom, što je jasan pokazatelj da je ova vrsta literature često prepisivana na našim prostorima. Djelo Tağwīd-i Qarabāš stoljećima je korišteno kao udžbenik iz oblasti tedžvida, odnosno kiraeta širom Osmanskoga Carstva, pa tako i na našim prostorima. Slijedom navedenog moguće je primijetiti određene podudarnosti sa tedžvidima objavljenim na bosanskom jeziku. Uvidom u samu strukturu Karabašijeva tedžvida može se zaključiti da nije riječ o obimnom tedžvidskom djelu koje tretira sve ili većinu temeljnih oblasti kojima se tedžvid bavi, već je riječ o priručniku u kojem su pojašnjena tek osnovna tedžvidska pravila. Autor na vrlo jednostavan i čitatelju prijemčiv način objašnjava i definiše tedžvidska pravila. Za neke tedžvidske termine, kao što su iqlāb, išmām, rawm, ġunna, qalqala i sl., navodi i definicije na arapskom jeziku. Poslije definicije u pravilu navodi jedan ili više primjera iz Kur’ana časnog.

   Analizom kataloga rukopisa na arapskom, perzijskom, turskom i bosanskom jeziku više biblioteka u BiH ustanovili smo postojanje ukupno četerdeset šest primjeraka Karabašijevog tedžvida. Prateći navedene sličnosti i podudarnosti možemo zaključiti da je Karabašijev tedžvid imao značajan utjecaj na tedžvide pisane na bosanskom jeziku.

   Tekst u rukopisu djela Tağwīd-i Qarabāš55

   (ورقة ۷۸/ب) هذا كتاب بسم الله الرحمن الرحيم تجويد (قواعد) قره باش56 | الله تعالي يه حمد وثنادن ورسولنه دخى آلنه وأصحابنه | صلوة وسلامدن صكره معلوم اوله كه حرف مد اوچدر | واو يا ألف أما واو نه زمان حرف مد اولور واو ساكن اولسه ما قبلي مضموم اولدقدهه | اولزمان حرف مد اولر أما يا نه زمان حرف مد اولور | يا ساكن اولسه ما قبلى مكسور اولسه اولزمان حرف مد اولر أما ألف ايسه | دائما ساكن اولب ما قبلي مفتوح اولمغله جميع زمانده حرف مد اولر دخي | سبب مد ايكيدر همزه سكون سكون ديمك يعني حركه تي اولميان حرف | ديمكدر مد طبيع57 قچن حرف مد اولوب سبب اولمزسه اولزمان | مد طبعي اولر توابا أبدا طه و ألف لام رانك راسي وحا ميمك حاسي | كبي أما بونك مرتبه سي بر ألف مقداري مد اولمقدر بر ألف مقداري | يعني بر برماق قلديراجق قدر در | قچن حرف مددن | صكره سبب مد همزه اولوب ايكيسي بر كلمه ده واقع اولسه مد متصل اولر | إذا جاء أُلائك جيء سوء كبي مد متصلك مدي واجبدر | نيچون متفق عليه ديمك يعني جميع قرا مد اتديلرعلي مراتبهم قصر اتمديلر | (ورقة ۷۹/أ) ديمكدر بونك مرتبه سي روايت حفص اوزره دورت ألف مقداري | مد اولمقدر مد منفصل قچن حرف مدد ن صكره سبب مد همزه اولوب | بشقه بشقه كلمه ده واقع اولسه مد منفصل اولر ياأيها إني | أخاف توبو إلي الله كبي ودخي حرف مدكاه واو مقدره اولر | أن ماله أخلده عنده إلا بٳذنه كبي وكاه ياء مقدره اولر وما | يكذب به إلا من علمه إلا بما شاء كبي مد منفصلك مدي جائزدرنيچون مختلف | فيه اولديغيچون مختلف فيه ديمك يعني بعض قرا مد ايتديلر وبعض | قرالر قصر ايتديلرديمكدر وبونك مرتبه سي نه روايت حفص اوزره | دورت ألف مقداري مد اولمقدر باب مد لازم قچن حرف مدد نصكره | سبب مد سكون لازم واقع اولسه مد لازم اولر سكون لازم نيه | ديرلر وقفا ووصلا ثابت اولان سكونه درلر ودخي مد لازم درت | درلودر مد لازم كلمئ مثقل در ولاالضالين الحاقة تأمروني | كبي مد لازم كلمئ مخفف ألأن كبي مد لازم كلمئ 58 مثقل | ألف لام ميمك لامي وألف لام ميم صادك لامي وطا سين | ميمك سيني كبي مد لازم حرف مثقل59 ألف لام ميمك ميمي (ورقة ۷۹/ب) وألف لام ميم صادك ميمي وصادي كبي وألف لام رانك لامي وحا | ميمك ميمي كبي مد لازمك مدي واجبدرنيچون متفق عليه اولديغيچون | وبونك مرتبه سي جميع قراء قتنده دورت ألف مقداري مد اولمقدر | مد عارض قچن حرف مدد نصكره سبب مد سكون عارض واقع | اولسه مد عارض اولر سكون عارض نيه ديرلر وقفا ثابت وصلا | ساقط اولان سكونه ديرلر يوم الدين يعلمون كبي مد عارضك | مدي جائزدرنيچون مختلف فيه اولديغيچون أما بونك مرتبه سي اولدركه | قچن أخري مفتوح اولسه اوݘ وجه جائز در طول توسط قصرواكر مضموم60 | اولسه دورت وجه جائز اولر طول توسط قصر روم واكر مكسور61 اولسه | يدي وجه جائز اولر طول توسط قصرطول مع لأإشمام توسط مع | لإشمام قصرلإشمام برده روم تعريفي الروم طلب الحركة بصوت | خفي يعني كزلو اواز ايله حركة طلب ديرلراشمامك تعريفي الإشمام إنظمام الشفتين بعد السكون يعني سكوندنصكره دودقلرن يومغه | ديرلرمد لين قچن حرف لين دنصكره سبب مد سكون | واقع اولسه مد لين اولر حروف لين نيه درلر واو يا ساكن ما قبلي (ورقة ۸٠/أ) مفتوح اولسه اولزمان حرف لين اولر والصيف من خوف | ولا نوم كبي مد لينك مدي جائزدرنيچون مختلف فيه اولديغيچون بونك | مرتبه سي اولدركه قچن برنده سبب مد سكون لازم اولرسه ايكي وجه | جائز اولر طول توسط سورهء مريمك و سورهء شعرانك | اولنده واقع اولان عين لفظي كبي اكر سكون عارض اولسه مد عارض | كبيدر كه اوج يا دورت يا يدي وجه جائز اولر مقدم ذكر اولنان مثاللر كبي | تنوين ويا نون ساكن جزملي نونه ديرلر إخفا حرف إخفا اون بش | حرفدركه بو بيتك اولكي حرفلريدر صف ذا ثنا جود شخس | قد سما كرما ضع ظالما زد تقا دم طالبا فتري | قچن تنوين ويا نون ساكن بو اون بش حرفدن برينه اوغراسه إخفا اولر | مثالي غني كريم وفتح قريب عن صلاتهم كبي تعريف الإخفاء حالة بين | الإظهار والإدغام عارية عن التشديد مع بقاء الغنة إظهار | حرف إظهار التي حرفدر بو اسماء شريفه لرك اولكي حرفلريدر الله | حي خالق عدل غني هاديا قچن تنوين ويا نون ساكن بوالتي | حرفدن برينه اوغره سه إظهار اولر غفور حليم من أمن من خوف (ورقة ۸٠/ب) كبي إقلاب حرف إقلاب بادر قچن تنوين ويا نون ساكن بايه | اوغره سه اقلاب اولور سميع بصير من بعد لينبذن كبي تعريف | الإقلاب هو قلب النون الساكنة اوالتنوين ميما خالصا وإخفاءها | عند باء بغنة ودخي غنه نيه درلرلكندن كلن صوته ديرلر تعريفي | الغنة هي صوة يخرج عن خيشومة إدغام مع الغنة دورت | حرفدركه يمنو حرفلريدر قچن تنوين ويا نون ساكن بو درت حرفدن | برينه اوغراسه إدغام مع الغنة اولور مثالي خيرا يره فضلا من الله ومن | يعمل كبي أما نون ساكن ايله واو ياخود يا بر كلمه ده واقع اولزمان إظهار | اولور بنيان قنوان صنوان كبي إدغام بلا غنة حرفلري ايكي حرفدر62 حرفلريدر | قچن تنوين ويا نون ساكن بو ايكي حرفدن برينه اوغراسه إدغام بلا غنة | اولور غفور رحيم هدى للمتقين من ربهم كبي إدغام مثلين | قچن شول حرف كه ساكن اولوب يينه كندي مثلنه اوغرا سه إدغام مثلين | اولور مثالي فما ربحت تجارتهم أن اضرب بعصاك أوو ونصروا كبي | تعريفي ما اتخذا مخرجا وصفة أما نون ساكن نونه اوغراسه هم إدغام | مثلين هم إدغام مع الغنة اولور من نار ومن نعمره كبي أما ميم (ورقة ۸۱/أ) ساكنك اوج حالي واردر ميم ساكن ميمه اوغراسه إدغام مثلين اولور | عليهم مؤصدة أطعمهم من جوع كبي ميم ساكن با يه اوغراسه إخفا اولور | من ربهم ترميهم بحجارة كبي سائر حروفه اوغراسه إظهار اولور | هم فيه لكم دينكم كبي إدغام متجانسين قچن مخرجلري | بر اولوب صفتلري بشقه اولان حرفلر بربرينه اوغراسه إدغام متجا | نسين اولور أما بونك حرفلري اوج مخرجدر مخرجدر | ما عبدتم اثقلت دعوالله و بري مخرجدر يلهث ذالك | اذ ظلموا لئن بسطت وقالت طائفة ما عبدتم اثقلت دعوالله كبي وبيري ظا ذال ثا مخرجيدر مثالي كبي وبري مخرجدر يا بني اركب معنا تعريفي ما | اتخذ مخرجا واختلفا صفة إدغام متقاربين قچن مخرجده | وصفتنده يقينلغي اولان حرفلر بربرنه اوغراسه إدغام متقاربين | اولور أما بونك حرفلري ايكي مخرجدر بري مخرجدر قل رب | بل رفعه الله كبي بري مخرجدر الم نخلقكم كبي تعريفي | ما تقاربا مخرجا او صفة إدغام شمسية اون درت حرفدركه | بو بيتك اولكي حرفلريدر تب ثم دع ذنبا رما زد | سمعة شم صدر ضيق طاب ظن له نعم (ورقة ۸۱/ب) قچن ألف لام كه اكا لام تعريف ديرلر بو اون درت حرفدن برينه اوغراسه | إدغام شمسيه بلاغنه اولور والناس والشمس والتين كبي | إظهار قمريه اون درت حرفدر حرفليدر قچن لام | تعريف بو اون درت حرفدن برينه اوغراسه إظهار قمريه اولور | والعصر وألفجر والقمر كبي قلقلة بش حرفدر كه حرفلريدر قچن | بو بش حرفدن بري كلمه نك اورته سينده ويا اخرنده ساكن اولسه | قلقله اولور يدخلون أحد بالحق كبي القلقلة لغة التحرك | والإضطراب وفي الإصطلاح تقلقل المخرج حتي يسمع له نبرت | حكم الراء قچن را مفتوح ومضموم اولسه قالين اوقنورالرحمان | الرحيم والروح نصر الله كبي را ساكن اولوب ما قبلي مفتوح ويا | مضموم اولسه قالين اوقنور وانحر من شكر بالنذر كبي اكر مكسور | اولسه اينجه اوقنور واستغفره وصطبر كبي أما بو صورت اخره ده | رانك ما بعدنده حروف إستعلا اولسه اولزمان قلين اوقنور | حروف إستعلا يدي حرفدر حرفلريدر مرصادا وقرطاس وفرقة أما حروف إستعلا مكسور اولسه اولزمان اينجه (ورقة ۸۲/أ) اوقنور كل فرق كبي ودخي را ساكن اولسه ما قبلينك كسره سي | عارض اولسه اولزمان قالين اوقونور ارجعي لمن رتضى | كبي ودخي را ساكن اولسه ساكنه اعتبار اولونماز ما قبلنه اعتبار | اولنور اكر ما قبلي مفتوح ويا مضموم اولسه قالين اوقنور | بالصبر من كل أمر في الصدور كبي واكر مكسور اولسه اينجه اوقنور | بصير قدير كبي ودخي را ساكن اولوب ما قبلي حرف لين | اولسه اولزمان اينجه اوقنور خيرا يره63 كبي لفظة الله | لفظة اللهك ما قبلي مفتوح ويا مضموم اولسه قالين اوقنور | هوالله نصرالله كبي )واكر( مكسور اولسه اينجه اوقنور بالله لله | كبي الضمير قچن ضميرك ما قبلي متحرك اولسه مد اولنور | إنه به وله كبي أما لم ينته مد اولنماز زيرا ضمير دكلدر | نفس كلمه دندر اكر ما قبلي ساكن اولسه قصر اولنور عليه | اليه فيه كبي أما سورء فرقانده فيه مهانا مد اولنور | سكته و دخي سكته قرءان عظيم الشانده درت يرده در سورء كهفده عوجا قيما سورء يس ده من مرقدنا هذا (ورقة ۸۲/ب) سورء قيامه ده وقيل من راق سورء مطففينده كلا بل ران | تعريف السكته قطع الصوت دون النفس في سنه ١١٧١ ماه رجبله ٨

   Manuscripts of Tağwīd-i Qarabāš in Bosnia and Herzegovina

   Abstract

   The focus of this paper is a script that falls within tagwid (rules for Qur’an reading) entitled Tağwīd-i Qarabāš that had for centuries been used as a handbook for qiraet all over the Otoman Empire, including Bosnia and Herzegovina. It includes data on possible authors and compares the definition of tagwid rules with the classic works dealing with qiraet, analyzing its influence on occurence of tagwid in Bosnian language. Upon insight into the catalog of collection of manuscripts in Bosnia and Herzegovina, a number of manuscript copies of Tağwīd-i Qarabāš was discovered. Their chronological and local structures have been indicated.

   Key words: tagwid, Abdurrahman Karabaši, qiraet, oriental and Islamic manuscripts.

GHB, R-877/3, L78-82, faksimil najstarijeg prijepisa

Karabašijevog tedžvida u BiH (1171/1758.).