bćtćn Tćrk dćnyasına onur verse de, “M. Fćzili hiç bir yerde Azerbaycanǯda olduğu kadar yaygınlaşmamış, popćler olmamıştır”¹

M.Fćzuli ana dilinde yazmış olduğu edebi-bedii eserlerinde Azerice’nin milli kaynaklarını halkın dilinde yćzyıllar boyunca muhafaza olunarak cila- lanmış kelime ve deyimleri sık sık kullanarak selefleri K. Burhaneddin’in, İ. Nesimi’nin, ù. İ. Hatayi’nin milli geleneklere dayanan ćslup orijinalliklerini daha da geliştirmek suretiyle devam ettirmiş, kendisinden sonraki yćzlerce haleflerinin bedii-edebi yaratıcılıkları için mćkemmel deneyim yeri, fayda- lanmaları için bir kaynak oluşturmuştur.

Fćzuli’nin Tćrkçe “Divan”ı Orta Çağ klasik Azerbaycan edebi dilinin en mćkemmel Ğrneği gibi, genelde klasik Azeri edebi dilinin, Ğzellikle de,

XVI. yćzyıl edebi dilinin gelişim tarihini, onun sĞzlćksel ve dilbilgisel Ğlçćn ve kurallarını araştırmak açısından her zaman aktćeldir. M. Fćzuli Doğu’da ćmumtćrk bedii-estetik sĞz sanatının gelişimine katkıda bulunsa da, mahi- yet açısından Azerbaycan – Tćrk halkının şairidir, onun ana dilinde yazdığı “Divan”ının dili Azeri halkının cilalanarak edebi dil dćzeyine kaldırılmış zirvesidir. Bu açıdan T.Hacıyev haklı olarak şĞyle yazmaktadır: “Fćzuli’de Azerbaycan halk dili kemal zirvesine erişerek milli dil için zemin oluştur- muştur”²

SĞz mćlkćnćn bćyćk hazinedarının ćç dilde – Azerice, Tćrkçe, Farsça ve Arapca yaratmış olduğu nadide sanat Ğrnekleri kendine Ğzgćn derin anlamı, ilgi çekici konusu, genel olarak, şiir dili açısından çok değerlidir. XVI. yćzyıl Azeri edebi dilinde var olan dil olgularını araştırmak ve hakkında fikir sĞy- lemek için bćyćk sĞz ustasının Tćrkçe “Divan”ı değerli kaynaklardan biri, belki de birincisidir, diyebiliriz.

Fćzuli dćnya edebiyatı tarihinde Ğlçćye sığamayacak kadar lirik bir şair- dir, aşk ve sevgi şairidir. Eğer sĞylemesi caizse, o, dćnya çapında bir numaralı lirik şairdir, diyebiliriz. Bilinir ki, Azerbaycan yazarı Mir Celal şĞyle yazar: “Azeri halkının bćyćk ve Ğlmez şairi Fćzuli lirik ve kalb şairidir... Fćzuli’nin vasfettiği aşk anlam ve konu açısından çok yćksek bir aşktır. Bu aşk sadakat, itibar, hoşgĞrć gibi gerçek insani duygularla zengindir. Bu, kalbin, insan maneviyatının geniş ufuklarında doğan, insanı yaşamaya ve yaşatmaya sesle- yen bir aşktır.”³ Fćzuli, herşeyden Ğnce aşk ve gĞnćl şairi olduğunu ilk Ğnce kendisi onaylayarak şĞyle diyor: Mԥndԥn, Fćzuli, istԥmԥ ԥşari-mԥdhć zԥmm, Mԥn aşiqԥm, hԥmişԥ sĞzćm aşiqanԥdir!

Bćyćk sĞz hazinedarı Muhammed Fćzuli’nin dćnyagĞrćşćnćn biçim-

lenmesinde yaşayıp yarattığı Bağdat şehri ve civarlarındaki Kerbela, Necef

1. Haydar Aliyev, Edebiyat gazetesi,1996

2. Tofiq Hacıyev, Fćzuli: dil senetkarlığı, Bakć: Genclik, 1994, s. 13

3. Mir Celal, Fćzuli’nin lirikası. Muhammed Fćzuli Eserleri, I c. Bakć: 1958, s. 12, 17, 21

ve Hille gibi coğrafi alanların rolć bćyćk olmuştur. Bağdat o zaman Azer- baycan’ın bćyćk illerinden biri olarak bilinmekteydi. Bunun dışında hem de burada oturan insanların bćyćk kısmını Azeriler oluşturmaktaydı. ù.İ.Hata- yi’nin ana diline verdiği değer, Azericenin mevkiinin yaygınlaşmasına, Bağ- dat’ta edebi meclislerin yalnız bu dilde gelişmesine kendi etkisini gĞstermişti.

A.Ahundov yazıyor: “Bellidir ki, şair bir zamanlar Abbasiler hilafeti- nin başkentinin bulunduğu bir memlekette - Irak’ta, Mćslćmanlar’ın kutsal şehirlerinden biri olan Kerbela’da doğmuş, orada gĞmćlmćş ve tćm hayatı boyunca bu eski Arap memleketinin hudutları dışına çıkmamıştır. O halde “Tćrki lafzını” o, nereden Ğğrenmiştir?”. Yazar bu sorusuna yanıt olarak şairin sadece Azericenin yazı dilini değil, aynı zamanda halk konuşma dilini ve hatta ağızları bile iyi bildiğini vurguluyor. Onun kanaatince, bu şekilde konuşmayı “bu dili sadece çocuk yaşlarından yaşam ortamında anne-baba konuşmasından Ğğrenmek mćmkćndć”⁴

Başka bir kaynağa gĞre, Fćzuli’nin babası Sćleyman derebeyilerin çekiş- mesiyle ilgili Azerbaycan’ın eski Araş (şimdiki Ağdaş) ilçesinden Irağ’a gĞç etmiş Bayat boyundandır. Buna rağmen şairin Araş asıllı olması olgusu şu anda rivayet olarak kabullenilmektedir.

Fćzuli bir deha olarak eserlerini daha fazla halktan gelen kelimeleri, deyimleri bol bol kullanmakla yazmış, alıntı Arap ve Fars kĞkenli kelimeleri de ihmal etmemiş, genel olarak artık halkın dilinde yer almış kelimeleri tercih etmekle eserlerini kaleme almıştır.

Konuya girmeden Ğnce dilimizin sĞz varlığının zenginleşmesinde, yay- gınlaşmasında sĞzlćksel-anlamsal kelime gruplarının, Ğzellikle de sesteş kelimelerin rolćnćn bćyćklćğćnć vurgulamamız yerinde olur.

Sesteş kelimeler bilindiği ćzere, değişik sĞzlćksel anlama, fakat aynı yazım biçimine sahip kelimelerdir. Bunlar biçim açısından, sĞyleyiş ve yazım yĞnćnden aynı, anlam açısından biribirinden ayrılan, aralarında assosiyatif ilişki bulunmayan, aynı ve değişik soydan, aynı ve değişik kelime tćrlerini kapsayan sĞzcćklerdir.

Bellidir ki, sesteş kelimeri belirlerken tarihini de dikkate almak gerekir. ùesteşliğin tarihi ise çok eskilere dayanıyor. Hatta bir kısım olgulardan, Ğzel- likle de, Sćmer yazılarından dilin daha eski dĞnemlerinde sesteşliğin daha gćçlć olduğu, ayrıca, yazılı edebi dilimizin oluşum ve ilk gelişim safhalarında sesteşliğin şekillenmesi ve gelişimi açısından “Dedem Korkut” destanlarının dil Ğlçćnlerine uygunluğu belli oluyor⁵

Orta Çağ şiirinde Hasanoğlu’ndan başlayarak XVIII. yćzyıla kadar aruz vezniyle yazan şairlerimiz, Ğzellikle de Nesimi, Hatayi, Fćzuli eserlerinde

4. Ağamusa Ahundov, “Fćzulinin bir qitesi haqqında ve Fćzuli ve ana dili”, Fćzulinin dili

(makaleler). Bakć: Nurlan, 2008, s.7-14

5. Vćqar Memmedov, “Dastani-Ahmet Harami”nin dili ve uslubu, Bakć: Sabah, 2001, s. 13-58.

derin felsefi anlam ifade etmenin yanısıra, şiirin yapısına, ezgisine, uyumlulu-

ğuna, sĞzcćklerin sırasına ve biribirine uymasına Ğzel olarak dikkat etmişler. Bu proseste sesteş kelimeleri bol bol kullanmakla kalbi doyuran, ona ruh veren eserler, şiir Ğrnekleri ortaya koymuşlıar.⁶

Fćzulu’nin Tćrkçe “Divan”ının dilinde rastlanan kelimelerin bir kısmını sĞz konusu sesteş kelimeler oluşturmaktadır. “Divan”da geçen sesteş kelime- lerin bćyćk kısmını genelde, Tćrk kĞkenli kelimeler oluştursa da, Arap ve Farsça kelimeler de az değildir. Bunları iki prensibe gĞre belirlemek mćm- kćndćr.

1. SĞzlćksel-anlamsal şeşteş kelimeler veya aynı kelime bĞlćğćne ait olan sesteş kleimeler.

2. SĞzlćksel-dilbilgisel veya değişik kelime bĞlćklerinden oluşan sesteş kelimeler.

SĞzlćksel-anlamsal şeşteş kelimeler veya aynı kelime bĞlćğćne ait olan sesteş kelimeler

Ayak /ayağ is. I – bedenin bir Ğğesi. Mes.: Ψsiri-qćrbΩtiz, bir sΩndΩn ĞzgΩ aşinamız yox, Ayağın kΩsmΩ,başinçćn, bizim mĞhnΩtsΩralΩrdΩn. (I.238); Qoyalım başı xćmi-badΩ ΩyağinΩ gΩlin,Tutmamaq olmaz onun hĞrmΩtini, bir uludur. (I.126)

Ayak / ayağ is.II – kadeh. Mes.: MΩhrΩm olmaz rindlΩr bΩzminΩ mey nuş etmΩyΩn, Ey Fćzuli, çΩk ayağ ol bΩzmdΩn, ya çΩk Ωyağ. (I.176)

S.Mehtiyeva “bu beyitte Tćrk kĞkenli ayak kelimesinin sesteş biçimlerini ustalıkla kullanan Fćzuli, kelimelerin anlamlarını edebi-bedii dile çekmiş, onların “ayak”, “kadeh” ve “bade” anlamlarını yerinde kullanmakla Azerbay- can edebi dilinin poetik imkanlarının kapsam dairesini çok daha genişletmiş- tir” diyor.⁷ HΩr kim olsa, Ωyağıma baş urar, MΩn gΩlincΩ qamu Ωyağa durar. (II.243)

ùunu da kaydedelim ki, bu kelime ayağ biçiminde eski dĞnemlerde Far- sça’ya geçmiş ve gćnćmćze kadar da kullanılmaktadır. Hatta Farsça’da yeni bir anlam – “şarap” anlamını da kazanmıştır.⁸ Ayak/ayağ kelimesi aynı ses- bilgisel biçiminde daha Fćzuli’den Ğnce yazan şairlerin de eserlerinde sık sık rastlanan dilbilgisel birimlerden biri olmuştur.⁹

6. Azerbaycan edebi dili tarihi, I cilt, XIII-XVI asrlar, Bakć: ùark-Qarp, 2007, s.143

7. Sevil Mehtiyeva. “Fćzuli şiirinde fiili frazemler”, Fćzulinin dili (makaleler). Bakć: Bilim, 1997, s. 92

8. Vćqar Memmedov, “Dastani-Ahmet Harami”nin dili ve uslubu, Bakć, Sabah, 2001, s.167

9. Aynur Kadimalıyeva, Kadi Burhaneddin “Divan”ının sĞz varlığı, Bakć: Nurlan, 2008, s. 122

Eser (A.) is.I – sanat nućmunesi .Mes.: SΩbuh ćçćn mΩnΩ dćrdi-meyi-şΩbanΩ yetΩr, ΨsΩr ki var, xΩrab olmağa bΩhanΩ yetΩr. (I.103)

Eser (A.) is.II – etki; iz, nişan, içaret. Mes.: Ol sΩngdilΩ naleyi-zarın ΩsΩr etmiş, Ey dil, sΩnΩ bu zĞvq yetΩr, ta ΩsΩrin var. (I.118)

Eser (A.) is. III – an, dakika. Mes.: HΩr ΩrsΩdΩ hΩr ΩsΩr ki, gĞrdćm, SΩnsΩn deyib ol ΩsΩr, yćgćrdćm. (II.15)

Tar (A.) is.I – mćzik alΩti. Mes.: Ün verir can riştΩsi, xΩm qamΩtimdΩn çΩksΩm ah, Yel dΩgib çΩng ćstidΩ, avazΩ gΩlmış tar tΩk. (I.195)

Tar (F.) is. II – dćzćm. Mes.: LΩbin dĞvrćndΩ zahidlΩr tutub meyxanΩlΩr kćn- cćn,Qılıb tΩsbih tarın tΩrk, zćlfi-çΩng tutmuşlar. (I.124)