Adnan Kadrić



DVIJE POEME NA OSMANSKOM JEZIKU O OPISU JAKUB-PAŠINE ODBRANE SARAJEVA I POBJEDE NA KRBAVSKOM POLJU 1493. GODINE




Derviš Jakub ja sam – sanžakbeg bosanski Uz Božiju pomoć ovu bitku dobih

( Jakub-paša Bošnjak)



O Jakub-paši Bošnjaku dosad je jako puno pisano, osobito o njegovoj pobjedi na Krbavskom polju 1493. godine. Osmanski izvori ga ocjenjuju na jedan način, a zapadni izvori na drugi način. Naime, prema dosad poznatim podacima, Jakub je na Dvor dospio u vrijeme sultana Fatiha, a odgajan je među sultanovim paževima i otada je pa do Krbavske bitke prošao veoma burnu i vojnički uspješnu karijeru punu padova i uspona. Bio je savjetnik prvo princu, a potom i sultanu Bajazidu II (1481-1512). Vrlo brzo postaje kapu-aga (maršal Dvora) kod princa Bajazida. Bajazid postaje sultan 1481. godine i imenuje Jakub-pašu za miralema, a onda ga šalje kao lalu (instrukto- ra) za sina Ahmeda. Jakub-paša početkom 1485. godine biva imenovan za rumelijskoga beglerbega, i na toj funkciji biva ispomoć Alauddevletu, knezu turkmenske dinastije i savezniku Osmanlija. Različite su informacije o voje- vanju Jakub-paše u to vrijeme: da je pobijedio i rastjerao oko 9.000 vojnika iz Sirije i sl. No, nisu svi izvještaji takvi: neki govore i o neuspjesima Jakub- paše. Na istočnoj granici Jakub-paša ratuje oko dvije godine. Učestvovao je u bitkama u kojima je 1486. godine Ahmed-paša Hercegović, sin Hercega Stjepana Kosače, bio privremeno zarobljen. Iste godine postaje beglerbeg Karamana. Zajedno sa Ali-pašom Bošnjakom1 ratuje i 1488. godine protiv


  1. Ali-pašu Bošnjaka spominje i hroničar Hadidi u stihovima:

Ana evvelden âdem gitmişdi / Anatol leşgerin cem‘ utmışidi Ali Pâşâ’yidi beg Rum-eli’ne/ Buyurdı Rum-eli’nün leşgerine

Hemân-dem hâzır oldı cümle begler/ Cemi‘i leşger Karaman’a ki yetdi ...

(Hadidi:4704-4706).

Prije njega neki čovjek ode / sva vojska anadolska poražena je Ali-paša bijaše beg Rumelije/ vojsci rumelijskoj izdade naređenje Odmah istog trena, svi se begovi spremiše/ svi se skupiše, vojska stiže...


Egipta. Godine 1490. postaje bosanski sandžakbeg, da bi nakon Krbavske bitke 1493. postao beglerbeg Rumelije. U periodu od 1500. do 1502. bio je veliki vezir u Carstvu. Osim sa pobjedom na Krbavskom polju, proslavio se i po uspjesima u mletačko-osmanskim ratovima, osvojivši Lepant. Pri pisanju o Jakub-paši Bošnjaku, dosad se pažnja uglavnom skoncentrirala na opis Krbavskog boja 1493. godine. 2 Jakub-paša je ostavio traga i na književnost, kako na poeziju osmanskom jeziku, tako i na usmenu poeziju na hrvat- skom jeziku u poemi Smrt Bana Derenčina zabilježenu tek 1890. godine. Mi u ovom radu skrećemo pažnju na dvije vrste opisa ratovanja Jakub-paše


  1. Usp. Bašagić, Safvet-beg, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (od 1463. do 1850.) Sarajevo, 1900; Mažuran, Ive, Hrvati i Osmansko Carstvo, Golden marke- ting, Zagreb, 1998.; Šišić, Ferdo, Bitka na Krbavskom polju (11. rujna 1493). U spomen četiristogodišnjice toga događaja. Istorijska rasprava. Knjižara dioničke tiskare i Knjižara Jugoslavenske akademije, Zagreb, 1893.; Bogišić, Rafo, «Krbavska kata- strofa i rađanje hrvatske proze», Forum, HAZU, 32/1993., knj. 65, br. 7-9, str. 407- 413; Colić, Mladenko, «Bitka na Krbavskom polju», Vojna istorija, udžbenik za vojne akademije, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1980., str. 32-33; Gavran, Ignacije,

«Tragedija zbog lakomislenosti (Bitka na Krbavskom polju 1493.)», Hrvatski naro- dni kalendar Napredak, Sarajevo, 1994., str. 75-79; Goldstein, Ivo, «Značaj Krbavske bitke 1493. godine u hrvatskoj povijesti», Krbavska bitka i njene posljedice, n. dj., str. 22-27; Grgec, Petar, «Žrtve Krbavskog polja. Što o tome kaže povijest», Hrvatska straža, 1/1929, br. 2, str. 5; Jembrih, Alojz, «O Krbavskom boju (1493.) u suvre- menim zapisima i hrvatskim kronikama», Krbavska bitka i njene posljedice, str. 163- 170; Joksimović, Dragoljub, «Krbavsko polje», Vojna enciklopedija, sv. 4, Redakcija Vojne enciklopedije, Beograd, 1972., str. 699-700; Klaić, Vjekoslav, «Pismo ninskog biskupa Jurja Divnića papi Aleksandru VI., pisano u Lici 27. rujna 1493., u kojem izvješćuje o boju na Krbavskom polju pod Udbinom (9. rujna 1493.)», Vjestnik kr. Hrvatsko-slavonsko-dalmatinskog arkiva, V / 1903, str. 248-251; Kovačić, Slavko,

«Bitka na Krbavskom polju u povijesti hrvatskoga naroda. O 500. obljetnici», Hrvatska obzorja, I/1993, str. 385-391; Kruhlek, Milan, «Sraz kršćanstva i islama na Krbavskom polju 9. rujna 1493. godine», Riječki teološki časopis, Rijeka, I/1993, br. 2, str. 241-269; Mijatović, Anđelko, «Krbavska bitka u hrvatskoj usmenoj književnosti», Krbavska bitka i njene posljedice, str. 182-185; Moačanin, Nenad,

«Život Jakub-paše, pobjednika na Krbavi 1493», Krbavska bitka i njene posljedi- ce, n. dj., str. 175-177; Olesnicki, Aleksije A., «Bošnjak Hadum Jakub, pobjednik na Krbavskom polju g. 1493», Rad JAZU, knj. 264, Zagreb, 1938., str. 123-160; Olesnicki, Aleksije A., «Bezimeni turski ljetopisac o bojevima Turaka s Hrvatima godina 1491. i 1493», Rad JAZU, knj. 245, Zagreb, 1933., str. 210-219; Olesnicki, Aleksije, A., «Krbavski razboj po Sa’d-ud-dinu», Nastavni vjesnik, knj. 43, Zagreb, 1935., str. 188-208; Spaho, Fehim, «Jedan turski dokument o Krbavskoj bici 1493», Napredak, 6/1931, br. 1-2, str. 11; Šabanović, Hazim, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Sarajevo, 1973. Šimčik, Ante, «Dubrovačka bugarštica o Krbavskom razboju», ZNŽO, Zagreb, 1932., 28, sv. 1, str. 45-63.


Bošnjaka: a) opis u poetiziranim historijskim hronikama s kraja 15. i početka

16. stoljeća; b) opis u epskoj poeziji na osmanskom jeziku koja je zabilježena krajem 16. i početkom 17. stoljeća. Autor poetizirane historijske hronike je poznati osmanski hroničar Hadidi, a autor epske poeme je Esiri.


Jakub-pašin boj sa banom Derenčinom i odbrana Sarajeva


Pustošenje neprijateljskih krajeva bilo je opća praksa i taktika rato- vanja u srednjem vijeku, ranom novovjekovlju, pa sve do novijih vremena. Potvrdu navedene prakse nalazimo i u evropskoj historiografiji. Na opu- stošenim područjima stvarane su privremene vojne uprave. Ibni Kemal u djelu Tevārīh-i Āl-i Osmān spominje Jakub-pašu kao “junaka kome je posao biti neustrašiv poput lava”, a koji je 1484. godine ratovao na istoku Carstva. Kako je u literaturi već poznato, Jakub-paša Bošnjak postavljen je za bosanskog sandžakbega 1490. godine. Bio je, dakle, suvremenik svog zemljaka Ahmed-paše Hercegovića, sina Hercega Stjepana Kosače. Njih dvojica, Jakub-paša i Ahmed-paša Hercegović, često se spominju u različitim periodima i u istim bitkama. Po vlastitoj želji i molbi, Jakub-paša je 1490. godine postavljen za bosanskog sandžakbega. U borbama kod Jajca ponovo je osvojen Vinac, ali je 1491. godine u tim borbama izginulo dosta vojske. Među njima je bio i poznati Alija Đerzelez, kojeg osmanske hronike naziva- ju “vitezom Bosne” (Bosna dilâveri), i koji je poginuo te iste 1491. godine. U našem radu za početak izdvajamo Hadidijev opis ratovanja Jakub-paše sa banom Derenčinom (Derendžilom) u Bosanskom vilajetu. Hadidi prvo opisuje odnose između Jakub-paše i bana Derenčina (Derendžila).


Uvodni dio poglavlja o ratovanju Jakub-paše Bošnjaka u Hadidijevoj Hronici

(Sül. Ktp. Esad Ef. 2081, str. 297-298)



Treba napomenuti da je ban Derenčin (osm. tur. Derendžil), prema historijskoj literaturi, bio Imre Derenčin (Emerik Derencsényi), jajački ban (1490-1492) i senjski kapetan (1492-1493). Zanimljiv je način opisa


Vojevanje Jakub-paše sa banom Derenčinom u Vilajetu Bosna3


I tako, doista, Bajazid-han Jakub-paši bosanski sandžak dobrostivo dodijeli Sarajevo jeste Krajište bosansko

njega je Jakub-paša stamenim učinio negdje tada u Bosni drugi vojskovođa bijaše njegovo ime Derenčin4 ban je

veliki zapovjednik, vitez ugarski on je pobjeđivao je Ruse, Kipčake i Nijemce I tako prije Jakub-paše

veliki beg u Sarajevu bijaše: da ga osvoje, bana poslaše

puno je banova u boju on bacio pod noge Derenčin ban stiže i iznenada napade pet ili deset ljudi tad se izvuče

sandžak taj u ruševinu je posve pretvorio


  1. MUHÂREBE-KERDEN-İ YA‘KÜB PÂŞÂ

BÂ-DERENCÎL-BÂN DER VİLÂYET-Î BOSNA

Meğer Ya’kûb Ağa’ya Bâyezîd /

Hân Ki Bosna sancağı’n itmişdi ihsan

Saray-ovası’dur ser-hadd-i Bosna /

Makam itmişidi anı Ya’kûb Pâşâ

O Bosna’da bir ulu bân varidi /

Derencil-bân ana dirleridi

Ulu-bân Üngürûs’un pehlüvânı /

Sımışdı Rûs u Kıpcâk u Alaman’ı

Meğer Ya’kûb Pâşâ’dan mukaddem /

Saray-ovası’na bir bey mu’azzam

Ki zabt içün olunmışidi irsal /

Nice bâm itdi cengile anda pâ-mâl

Derencil-bân gelüp basmışdı anı /

Beş on kişile kurtarmışdı canı

O sancağı harâb itmişdi yek-ser /

Yıkup yakup idüp yire beraber

İrür Ya’kûb Pâşâ heybetile /

Bi-avn-i Hakk u izz ü şevketile

O sancağı yine itdi serâser /

Ezel giden dahi memlû mukarrer

Bu Ya’kûb Pâşâ’nun vasfını bir bir /

Derencil-bân işidüp itdi tedbîr

Didi ana hücum itmek gerekdür /

Çeriler cem‘ idüp gitmek gerekdür

Varalum anı andan götürelüm /

Gelelüm yine farig oturalum

Yazup nâme nevâhî beglerine /

Şeyâtîn leşgerinün yeğlerine

Zaman ta‘yîn idüp cem‘ itdi leşger /

Cemî‘i gark-ı âhen atile er

Yararı Üngürûs’un, Bosna’nun hem /

Didügi yire hâzır ola ol dem

Gelüp câsûs paşaya irmişidi /

Adû cem‘ini aydıvirmişidi

Didi pâşâ o gelmedin varalum /

Bi-avn-i Hak anun kaydın görelüm

Cemî‘-i uclarun gâzîlerini /

Akıncınun çağırdup leşgerini…


4


U izvoru Derendžin-ban.

(Hadidi:4827-4845).


opustošio ga, popalio i sa zemljom je sravnio Pompezno Jakub-paša stiže

uz pomoć Boga Istinitoga, moć i blagodarje sandžak taj opet posve sigurnim učini

te se tokom vremena još napuni i učvrsti sve potanko o ovoj Jakub-pašinoj osobini,

Derenčinu banu ispričaše, te on raspored sačini Reče – “Njega napasti potrebno je

Vojske okupiti i krenuti obavza je krenimo i odande ga otjerajmo dođimo opet i slobodno zasjednimo!”

Naredbu napisa okolnim zapovjednicima sve posebno, đavoljim vojskama

vrijeme odredi i vojsku prikuplja

oklop sve poklopi a i vojska na konjima Po volji Ugarske i Bosne bijaše

kad reče - tamo, na vrijeme, nek se svi spreme uhoda dođe i Paši se prikuči

poče odmah neprijatelje veličati

Paša veli – “Prije nego on stigne, krenimo da vidimo šta je uz pomoć Božiju suđeno”

Iz svih krajeva zemlje on gazije i vojsku akindžija pozvao je...

(Hadidi: 4827-4845)



Krbavska bitka 1493. godine



Da napomenemo, godine 1492. i 1493. osmanska vojska prodire do Štajerske, Kranjske i Koruške. U prodorima osmanske vojske ginulo je dosta vojnika, uglavnom na povratku. Zato su sljedeći upadi bili žešći od prethodnih. Upadi su bili dvosmjerni, i prema ugarskoj i prema osmanskoj teritoriji. Upad Jakub-paše Bošnjaka 1493. godine dobro je pripremljen, a u Varešu je iskovano oružje, sa oklopima kakve su imali srednjovjekovni ratnici u Bosni, željeznim okovratnicima, kacigama i helebardama (oružjem koje je kombinacija sjekire i koplja).5 U maju 1493. godine počeo je napad


5 Mijatović, Anđelko, «Osmanlijski pohod u hrvatske i njemačke zemlje 1493. godi- ne», Bitka na Krbavskom polju 1493. godine, Školska knjiga, Zagreb, 2005.


na Jajce, a prema osmanskim izvorima, radilo se o odbrani Sarajeva i prodo- ru vojske prema Jajcu kud se sklanjala ugarska vojska i stalno predstavljala opasnost tako što je izlazila iz utvrde i pustošila krajevima u srednjoj Bosni u periodima kad su slabije čuvani. Prodori su izravno ugrožavali i samo Sarajevo. Jakub-paša je slijedio Emerika Derenčina koji se sklonio u utvrdu, ali, pošto nije imao namjeru gubiti vojnike u dugoj opsadi Jajca, nastavio je prodor prema ugarskim teritorijama na sjeveru. Vojska je otišla do Štajerske. U Zagorju je provela čak 15 dana. Ban Derenčin je organizirao zasjede pri povratku Jakub-pašine vojske koja je htjela izbjeći sukobe krećući se u širo- kom luku i htjući tako ući u dio Bosne koji su kontrolirali. Jakub-paša je čak pokušao pregovarati s banom Derenčinom o prelasku u Bosnu, dajući veliki otkup za prolaz iscrpjene vojske. Međutim, ban Derenčin je htio sav plijen i sve što su osvojili Jakub-pašini vojnici, ne nudeći ni posve precizno jamstvo za živote osmanskih vojnika. Ban Derenčin sa ostalim zapovjednici- ma presijeca put na Krbavskom polju. Spletom okolnosti dolazi do bitke na Krbavskom polju 9. septembra 1493. godine, gdje Jakub-paša odnosi veliku pobjedu protiv ugarske vojske u kojoj su učestvovale i brojne jedinice sasta- vljene i od lokalnih vojnika. Jakub-pašina vojska se podijelila u tri rukavca: jedan je predvodio Ismail-beg, drugi Mehmed-beg, a treći on osobno. Izvukli su mudrom taktikom vojsku bana Derenčina na sredinu polja i napali je iz tri pravca. Pravci napada bili su neočekivani, tako da je ugarska vojska bila iznenađena i obezglavljena napadima s leđa i sa boka. Bitka počinje ujutro od 9 sati a traje do iza ikindije istog dana. Prvo su stradali konjanici, a potom i brojni vojnici u bijegu sa teškim oklopima. Jakub-paša je, prema osman- skim hroničarima, samo zastao kraće vrijeme da klanja ikindiju. Zarobljen je i ban Derenčin i brojni drugi zapovjednici.

U usmenoj tradiciji sačuvane su predaje o epskom karakteru Jakub- paše Bošnjaka. Neprijatelj je na Krbavi pretrpio ogromne gubitke, a položaj Ugarske toliko je oslabio na tom području da je trebalo skoro sto godina da se donekle popravi. U različitim izvorima spominje se između 5.000 i 10.000 Ugara i Hrvata koji su poginuli na Krbavi. Hadidi daje opis Krbavske bitke, ne iznoseći posebne podatke koji se odnose na tu bitku, već općeniti, skoro stereotipni opis borbe kakav je čest u narativnim historijskim mesnevijama na osmanskom turskom jeziku:


Reče – sa vojnicima napor uložite6 Za borbu u ime Boga pođite

Zasviraše bubnj i talambas, on krenu i pođe Do oblasti Derenčina bana stiže

Derenčin ban to ču i ohol postade

Reče – Neka dođe da mu raskomadam srce Da glavu njegovu pošaljem do Ugarske

Da svladam Turčina i bacim ga pod noge Svi nevjernici prema atovima krenuše Svi prema vjernicima u grupama krenuše Vojske se dvije međusobno sustigoše

Zajedno jedne prema drugim vojne trupe stoje Izvidnica7 se ispe, svu noć su čekali

Sa obje se strane od zla čuvali

U praskozorje vojska poput mora ustreptala je Kao aždaha glavu, isturila vojno znamenje Zasviraše bubanj i talambasi, sundž i zurna Nekoliko puta se oglasi jecaj naja

dvije vojske stigoše, jedna do druge sustigoše se i međusobno sukobiše jedni druge sve krše i sijeku

po zemlji kao kišu krv rasipaju


6

Didi leşgerlere idün ki himmet /

Gazâyiçün kılun lillâhi niyyet


Çalup tabl u nakâre göçdi gitdi /

Derencil-bân’un iklimine yetdi


Derencil-bân duyup oldı ferah-nâk /

Didi gelsün ciger-gâhın idüp çâk


Başını Üngürûs’a idüp irsal /

Kırup Türk’i ideyim cümle pâ-mâl


At arkasına geldi cümle kâfir /

Yürür dîn ehline ol cem‘i vâfir


Erişüp birbirine iki leşger /

Mukâbil kondı alaylar berâber


Karavul çıkdı gice beklediler /

Zarardan cânibeyni sakladılar


Seher cûş itdi derya gibi leşger /

Götürdi baş ejder-veş alemler


Çalup tabi u nakâre sunc u sûr-nâ /

Gırîvî kerre nâyun oldı peyda


İki leşger girişdi birbirine /

Ulaşdı vü karışdı birbirine


Biribirin kırarlar u biçerler /

Yire yağmur gibi kanlar saçarlar


Derencil-bân ceng içre tutuldı /

Çok oynadı velî âhir utuldı


Dahi bir niçe banlar dıl-sıkeste /

Cemî‘i ser-nigûn u dest-beste


Alem-dâr u alem mahbûs u ma‘kûs /

Nice zinde ki cândan cümle me’yûs


Bularun cümlesin alup getürler /

Sürüp pâşâ huzûrına yetürler


Bi-avn-i Hak sınup kâfir çerisi /

Diri kurtulmayup yüzden birisi…


  1. Karavul.

(Hadidi: 4846-4860).


Derenčin ban usred bitke uhvaćen bijaše silno se razigravao, al’ na kraju pobijeđen je Koliko samo banova slomljena srca ostade

svi su oni sa zemljom sravnjeni, il’ su im ruke povezane nosači zastave imali su znakove ropstva i nesreće

koliko je samo bilo živih što se posve u život razočaraše!

Sve njih uzeše i odvedoše potjeraše i pred Pašu dovedoše

sa Božijom pomoći nevjernička vojska razbijena bijaše živ se nije spasio niti jedan od stotine...

(Hadidi: 4846-4860


Uvodni dio poglavlja o ratovanju Jakub-paše Bošnjaka u Hadidijevoj Hronici

(Sül. Ktp. Esad Ef. 2081, str. 299-300)



Dok je u prethodnom odjeljku dominirala stilska varijacija pragma- tografije - hipotipoze opisa radnje ili događaja, odnosno opisa bitke između Jakub-paše Bošnjaka i bana Derendžila (Derenčina), u nastavku se opisuje običaj postupanja sa zarobljenim u stilskoj formi kratke etopeje, odnosno daljnja sudbina bana Derenčina i Jakub-paše nakon bitke:


Razgrabiše sve ono što on posjedovaše8 polje poput mora napunjeno bijaše

vojska se zasitila imetka od ratnog plijena

tako da u vojsci više ne bijaše niti jednog siromaha Paša kao pobjednik odatle pođe

u Sarajevo stiže, učvrsti se

sa mjesta tog vojsci dopuštenje dade

da svako od njih sretan pođe u mjesto svoje a Derenčina bana odmah Paša

sa ratnom opremom do padišaha odasla sa odjećom zapovjednike sve

sa oružjem pancir i štit od pozlate

čak i bubanj, talambase i stijegove

pa i onog što ih nosi, ščepaše i odvedoše napustiše Sarajevo, na put se zaputiše dok jednog dana ne stigoše do prijestonice Stijegove nesretne sve oni predadoše

Derenčina bana i još brojne uhapšene vojskovođe.

Kad vidje posjede tih banova tad sultan paši čestita

paši je padišah poštovanje i dobročinstvo ukazao zatim mu je carskoga ata i ogrtač dao ...

(Hadidi: 4862:4872)

Kao što se vidi iz Hadidijeve recepcije Bitke na Krbavskom polju, za njega je ta bitka samo jedna od slavnih bitaka kojom se učvršćuju granice Carstva na zapadu, sa Sarajevom kao mjestom koje konačno postaje mirno i oslobođeno od upada i pljačkanja ugarske vojske, personificiranog u liku


  1. İderler anlarun rahtını yağma / Ki memlûyidi derya gibi sahrâ Ganîmet mâlıyile toydı leşger / Ki kalmadı çeride bir fakîr er Göçüp ol aradan pâşâ muzaffer / Saray’a geldi vü oldı mukarrer Ol aradan çeriye virdi destûr / Makâmına irer her biri mesrûr Derencil-bân’ı pâşâ itdi derhâl / Libâs-ı harbile hünkâra irsal Libâsile cemî‘-i begleri hep / Yaragile cebe cevşen müzehheb Bile tabl u nakare vü alemler / Alem-dârın bile alup giderler Saray’dan göçdi bunlar girdi râha / Meğer bir gün erişüp taht-gâha

İledürler alemler cümle ma‘kûs / Derencil-bân nice bân dahi mahbûs Görüp ol bânlarun cümle varını / İder pâşâya hünkâr âferîni

Idüp pâşâya şeh ta‘zîm ü izzet / Pes emr itdi şahâne at ü hil‘at…

(Hadidi: 4862:4872).


bana Derendžila (Derenčina). Za njega je to bitka za sigurnost Bosne, bitka između Ugarske i Osmanskoga carstva.

Zbog svih zasluga koje je Jakub-paša imao u brojnim bitkama, sultan Bajazid II postavlja ga za kubbe-vezira 903. godine po Hidžri, odnosno u augustu 1497. godine. Hadidi opisuje Jakub-pašine bitke u to vrijeme:

Kako sultan Bajazid o svemu obaviješten bi reče Jakub-paši – dođi i ti

Tad Jakub-paša, junak od megdana

u Rumeliji glavni zapovjednik bijaše tada okolo izaslanike odašiljući, tada

vojsku okupi i posla

Na obali Dunava begovi se skupiše lađe bijahu spremne, vojska pređe u Vlaškoj susreću se

vojske dvije stižući, bore se

Za priliku tu - boj počeše gazije

sva širina svijeta ćafiru tijesna postade muslimani na kraju pobijediše

ćafir slomljen, izbezumljen i pobijeđen bijaše sve što je posjedovao, razgrabiše

bijaše sve blago do blaga, veliko polje svaki vojnik, koliko je htio, bogat postade

obiljem ratnog plijena vojska preplavljena bijaše godina devestotina i treća (903.) bila je (1497.) za ovu pobjedu - po Hidžri, ovo vrijeme je

(Hadidi: 5006-5015)9

Godine 1499. Jakub-paša učestvuje u vojnom pohodu na Lepanto, a 1500. godine bio je zapovjednik svih osmanskih vojnih jedinica u poho-


9

Çü Sultân Bâyezîd oldı haber-dâr /

Didi Ya‘kûb Pâşâ’ya ki sen var


Meğer Ya‘kûb Pâşâ merd-i meydân /

O dem Rûm-ili’ndeydi mîr-i mîrân


Ulaklar gönderüp etrafa fi’l-hâl /

Çeri cem‘ eyledi vü itdi irsal


Kenâr-ı Tuna’da cem‘ oldı begler /

Gemiler hâzıridi geçdi leşger


Kara-Boğdan-ili’nde buluşurlar /

İki leşger ulaşup uruşurlar


Şu resme eylediler gâzîler ceng /

Cihan pehnâsı oldı kâfire teng


Olur islâm ehli gâlib âhir /

Kırıldı, sındı, mağlûb oldı kâfir


İderler anlarun rantını yağma /

Ki mâlâmâlidi ol ulu sahrâ


Ganî oldı murâdı üzre her er /

Ganimet mâlma gark oldı leşger


Tokuz yüz üç yılıyidi Nebî’nün /

Bu fethe târih olan hicretinün

(Hadidi: 5006-5015)


du protiv mletačkih utvrda Modoni i Koroni u Moreji. Dok je boravio u Solunu, u periodu od 17. jula 1501. do 7. jula 1502. godine, Jakub-paša je sagradio jednu džamiju. U Solunu je i umro.

Ako se baci pogled na pjesmu Smrt Bana Derenčina,10 zapaža se sljedeće: pjesma je «zabilježena» 1890. na otoku Vis i poslata je da se objavi povodom 400 godina od Krbavske bitke, 1893. godine. Iz samog teksta pjesme uočava se potpuno odsustvo historijske dimenzije pjesme, a Jakub-paša se čak naziva Osman-pašom. Po svojoj strukturi, počecima i završecima pjesma prdstavlja samo blijedu «presliku» srpske epske pjesme o Boju na Kosovu, tačnije srpsku pjesmu Smrt majke Jugovića. Za razliku od spomenute pjesme o smrti bana Derenčina, Hadidi daje mnogo više detalja o samoj smrti spomenutoh bana, ali i o okolnostima događaja koji se opisuje. Razlika je velika, Hadidijeva poema je samo dio veće cjeline, stihovane hro- nike Carstva, u kojoj opis Krbavske bitke zauzima samo mali dio knjige. No, usmena predaja o Jakub-paši prenosila se i u osmanskoj tradiciji. Tako je kra- jem 16. i početkom 17. stoljeća nastalo nekoliko pjesmama o spomenutom događaju. Jedna od tih verzija je verzija koju je zapisao pjesnik Esiri.


Esirijeva epska mesnevija o Jakub-paši Bošnjaku


Esiri, pjesnik koji je živio skoro dva stoljeća poslije Jakub-paše, na osnovu različitih historijskih predaja daje svoju poetiziranu verziju opisa Krbavskog boja. Dakako, on se oslanja i na neke hronike, ali, u priličnoj mjeri, i na predaje iz usmene epike, tako da njegovu poeziju, zapravo, ubra- jamo u primjere «epske mesnevije» o Jakub-paši Bošnjaku. Navest ćemo nekoliko primjera Esirijevoga opisa glavnog junaka i protivnika u prepozna- tljivom epskom jezičkostiliskom obrascu:


Vojna njegove visosti Jakub-paše

Iza toga, potom, Jakub-paša dođe

u zemlji Bosni upraviteljem postade ratovaše protiv Ugarske11, on iz Bosne ujagmio je i te brojne nevjerničke krajeve


  1. Mijatović, Anđelko, «Smrt bana Derenčina», Bitka na Krbavskom polju 1493. godi- ne, Školska knjiga, Zagreb, 2005.

  2. U trasliteraciji pogrešno stoji protiv Rusa a treba protiv Ungu-rusa.


sa Derenčinom banom boj bojevaše boj vojevaše, a poseban naum imađaše

na Krbavi on će ratovati i nadmetati se poput potoka po polju krv tekla je

u borbi devet hiljada glava odsječeno je na tom mjestu nevjerovatan boj bijaše

još petnaest hiljada živih nevjernika zarobljeno je i još u okovima, konopom u red svezano je

a Derendžila živa uhvatiše

ono što od vojske njegove bi, svladaše a njega hanu Bajazidu poslaše

on je pravedni vladar, život još produžen mu bijaše Kako njegova visost Paša ratovaše

nevjernicima svijet tijesnim činjaše polomivši nevjernike, bezživotne ostavljat će polje to posve krvlju natopit će12

paša gazija čudne mjere poduzeše

Bože sačuvaj, ništa manjkavim učino nije u to vrijeme, jedan neustrašivi gazija bijaše baš na Krbavi, usred te borbe

tako po imenu Kara Osman on poznat bijaše još se na jezicima raznim on spominje njegovo zanimanje stalno borba bila je stalno bi proklinjao ćafire

jako puno borbi vodio je

desno ili lijevo, u Krajištu Bosne13 odjednom Osman gazija taj, sred bitke samo on, dragi, četrdeset ćafira uhvatit će zavidljivci brojni njemu zavidjet će

i još Paši riječi smutnje tada prenijet će...14


  1. Počinje nagla upotreba pripovjednog prezenta na –r u značenju pripovjednog budu-

ćeg vremena, što je vrlo čest slučaj u epskim mesnevijama.

  1. Esiri uvodi u epski diskurs novi lik, junaka Osman-gaziju, kojeg opjevava kao jednog od boraca sa bosanskog krajišta.

  2. YA‘KÛB PAŞA HAZRETLERİNÜN GAZÂSIDUR

Pes andan sonra Ya‘kūb Paşa geldi / Diyar-ı Bosnada hâkim ol oldı Gaza eylemişdi Rusa Bosnadan ol / Idüb gâret o küffâr illerin bol O itmişdür Derencul Ban ile cenk / Kıtal idüb idübdür özge âhenk


Esiri vrlo vješto unosi epski zaplet u svoj poetski diskurs. Jezik mu je jednostavan, sa leksemama tipičnim za usmenu epiku, ali i leksemama koje su česte u poetiziranim hronikama Carstva u 15. i 16. stoljeću. U narednom odlomku Esirijeve poeme uočava se umijeće pravljenja epskog zapleta, u pokušaju da se Jakub-paša što više približi običnom čovjeku, opisom nekih postupaka koji su rijetki u zvaničnim hronikama, kao i u poeziji visokog dvorskog stila. Esiri nastavlja poemu stihovima:


Rekoše Paši – O, pašo ratniče

Kara Osman, da ga Bog sačuva, tvoje ime preuzima kad je dozivao usred bitke, on vikaše

«ja sam Jakub-paša» - govoraše

njega Paša pita – jesi li ti onaj što to govoraše

«ja sam Jakub-paša, da li ti reče»

Tako je – odgovaraše – o sretni Paša

u tim riječima, Bože sakloni, nema razilaženja Da nisam govorio “paša sam ja”

kako bih inače mogao živih uhvatiti četeres’ ćafira?! kako bih njih sam pohvatao ja

kako bi’ ih okovao i na jedno uže svezao ja!?

Kad bi oni za tvoje ime čuli, oni bi se izbezumljavali sami bi se ćafiri među sobom vezivali.”

Paši se govor njegov svidje istoga trena

Dariva mu odmah četrdeset ćafira za plijena...15

İder cenk u cidâli Kırbovada / Tokuz bin baş kesilmiş ma‘rekede / Hem on beş bin diri kâfir alınmış / Derenculı diri almışlar idi /

Anı gönderdi ol Hân Bâyezide / Çü Pâşa hazreti cenk eylemişdi / Sıyub kâfirleri bicân iderler / ‘Acâ’ib demler itmiş Gâzi Pâşa / Var imiş bir bahâdır gâzi anda / Kara Osman dimeg ile çu meşhur / İşi dâ’im gaza imiş dem-â dem / Niçe niçe gazâlar eylemiş ol /

Ol ceng içre meger ol Gazi Osman / Hased ider ana niçe hasûdân /

Dereler gibi kan akmış ovada ‘Acâ’ib cenk olubdur ol yerede Dahi zencir ile ipe dizilmiş

Ne ise leşkerin kırmışlar idi O hân-ı ‘âdil u ‘ömri mezîde Cihanı kâfire tenk eylemişdi

O sahrâyı tamâmet kan iderler Ki taksîr itmemiş bir zerre hâşâ O cenk içinde bile Kırbovada

Olub durmış dahi dillerde mezkûr Ki kahr eyler imiş küffâra her dem O Bosna serhadinde sağ eğer sol Dutar kırk kâfiri yalnuz iy cân Dahi Paşaya gamz iderler ol ân ...

15

Dimişler Pâşâya iy Gâzi Pâşâ /

O ceng içre çagıruban dir imiş /

Kara Osmân sinün nâmunla hâşâ

Ki Ya‘kub Paşa benven söyler imiş


Esiri nastavlja svoju poemu o Jakub-paši Bošnjaku opisom jednog razgovora ratnika nakon bitke:


Desi se na mjestu boja, u doba to

a da ni oko nije vidjelo, niti uho čulo

kako jedan nevjernik već sasiječen sabljom bijaše s vrha do dna sablja prošla je

dok na glavi njegovoj kaciga16 bijaše i još oklop na tijelu njegovome

gazija koji udara - na dva dijela tad razdvaja vidješe ga svi, svako ko tu bijaše, tada

čudeći se, svi su o njemu pričali i još su svi zbunjeni bivali

ćafir nazad pade, rasiječen na dvije polovine

ne misli i još ne govori da to tako zbilja bilo nije!

Pred samoga Pašu njega dovedoše kad ga ovaj vidje, u čudu bijaše pitanje bi, vele, dok ga ispitivaše

jedan ili dvojica ratnika tada izađoše rekoše – mi to uradismo sred borbe

Jedan od njih reče – ja sam te dvije polovine napravio kad sam sa ata sve na crnu zemljicu obarao

onaj drugi usto reče – nisi ti to učinio sabljom sijekući ja sam to uradio

I dok u toj svađi bijahu ratnika dva tad izađe jedan hrabri gazija


Ana dir Pâşâ sen mi söylemişsen / Ki Ya‘küb Paşa benven dir imişsen Beli didüm dimiş devletlü Pâşâ / Hilâfum yok durur bu sözde hâşâ Eğer dimese idüm Pâşâ benven / Niçe duta idüm kırk kâfiri ben Yalnuz niçe anları dutaydum / Nitesi baglayub ipe dizeydüm İşidüb hâmunı havf eylediler / Biri birini kâfir bagladılar

Sözi hoş geldi Pâşâya hemân dem / Ana bagışladı kırk kâfiri hem.

16 Tugulka (ﻪﻐﻠﻏﻮﻃ), šljem, kaciga. (Ovom prilikom zahvaljujem se doc. dr. Lejli Gazić za pomoć pri iznalaženju što preciznijeg značenja stručne leksike iz osmanskog vojnog registra).


reče - s pomoću od Boga, ja sam to uradio,

sa kacigom i oklopom ovoga u dva rukavca raspolovio...17



Nakon opširne priče o tome koliko je ko dobar i snažan ratnik, prepu- ne nestvarnih epskih samohvalisanja, pjesma se završava pjesnikovom željom da se Bog smiluje Paši i nagradi ga na drugom svijetu.

U brojnim hronikama, istočnim i zapadnim, Jakub-paša se spominje i kao vrlo plemenit, ali i kao vrlo surov ratnik. U lokalnoj literaturi u Bosni i Hrvatskoj pristupa mu se, također, bez obzira na vrstu diskursa, stereotipno: jedni ga opisuju kao spasitelja Bosne, viteza koji je zaustavio stalno ugarsko pustošenje Bosne i osobu koja je omogućila dugi period bosanske stabilnosti i uspona – zlatnog doba stabilizacije prilika u Bosni, dok ga drugi opisuju kao osobu koja je surovo pustošila krajeve sjeverno od Save, sve do Beča i unazad i kao osobu koja je surovo postupala sa pobijeđenim vojnicima. Ban Derenčin (Derendžil-ban u osmanskoj literaturi) nakon Krbavske bitke 1493. više nije «pustošio Bosnu», s jedne strane, dok su krajevi sjeverno od Save postali objektom daljnjih osvajanja. I osmanske i zapadne hronike opi- suju upade i Jakub-paše i bana Derenčina. Čak se i jedni i drugi hvale suro- vošću (prema turcima ili prema ćafirima). Lokalna historiografija na našim prostorima često upada u jednostrane stereotipne interpretacije: da apsurd bude veći – jedni kažu kako je Jakub-paša bio surov “zato što je bio derviš” (što je zapravo “stereotipni srednjovjekovni neprijateljski diskurs” u opisu figure protivnika), dok drugi veličaju Jakub-pašu kao velikog dobrotvora i čovjeka koji je cijenio znanost i kulturu, kao čovjeka koji je dao sagraditi džamiju u Solunu, gdje se opismenjavalo i učilo vjeri, koji je također sagradio


17

Bulunmış ma‘reke yirinde ol dem /

Ne göz görmiş kulak işitmemiş hem


Ki bir kâfir kılıç ile çalınmış /

Depesinden aşagasîna inmiş


Tugulkası başında imiş anun /

Hem egninde cebesi dahi anun


Uran gâzi iki pare ider pes /

Görürler cümle anı anda her kes


Ta‘accüb eylemişler cümle ana /

Kamusı dahi kalmışlardı tana


Tuğulkası cebesi ile bile /

İki pare idüben kılıç bile


Pes olmış idi kâfir iki nîme /

Bunı sanma degüldür dahi dime


Anı Paşa huzûrına getürüb /

Ta‘accüb eylemişdür anı görüb


Su’âl kider idüben anı teftiş /

‘Aceb kimün elinden geldi bu iş


Bir iki gâziler çıkarlar anda /

Dimişler kim biz itdük ceng içinde


Biri dir kim ben itdüm iki pare /

Atından düşürüben kara yire


O biri dahi dir kim itmedün sen /

Kılıç ile çalub ben eyledüm ben


Bu da‘vâ üzre iken iki gâzi /

Çıkar ol demde hem bir merd gâzi


Dimiş ben bunı kıldum ‘avn-i Fettâh /

Tugulka u cebesiyle iki şâh...


i mesdžid-džamiju u Sarajevu – gdje su se Sarajlije krajem 15. stoljeća mogle opismenjavati i uključivati u široki krug nove civilizacije, opisujući Jakub- pašu kao dobrotvora koji je te građevine gradio radi Božijeg zadovoljstva i iz skromnosti (i da je zato sebe nazivao d/Dervišem, odnosno “da je Jakub-paša plemenit jer je bio derviš”). No, budući da su krajišta uglavnom područja jako razvijene stereotipije u opisu figure protivnika, ne obazirući se čak ni na današnje stereotipije lokalnih historiografskih tradicija, želimo istaknuti jednu činjenicu: niti je Osmanskom Carstvu bilo stalo do “mirne Bosne” radi same Bosne, niti je Ugarskoj bilo stalo do “mirne Dalmacije, Like i/ili Posavine” radi mira i napretka tih krajeva. I Osmanskom carstvu i Ugarskoj bilo je stalo do njih samih: do što većeg teritorija i materijalne koristi vladar- skih kuća i državnog aparata. To naprosto pokazuje činjenica da se u svim navedenim “lokalnim” sukobima sreću vojnici skoro iz čitavog Osmanskoga carstva, s jedne strane, i vojnici iz čitave Ugarske, s druge strane.18 Ukratko, radi se o sukobu dviju strana: Ugarske i Osmanskog carstva. Novonastala geostrateška ili neka druga pozicija određenih krajeva poslije takvih vrsta bitaka samo je posljedica sukoba tih dvaju velikih država – Osmanskog car- stva i Ugarske.19



  1. Za to koliko su prisutni lažni stereotipi u lokalnim historiografijama može nam poslužiti primjer Bitke na Kosovu 1389. godine, gdje srpska historiografija potpuno skriva jasnu činjenicu da je u Boju na Kosovu bila i ugarska vojska – dok se učešće albanske vojske uopće ne spominje, iako je poznata historijska činjenica da je i alban- ska vojska dala velik broj svojih vojnih jedinica na Kosovu 1389. godine. Štaviše, iskrivljivanjem lokalne historije nameću se stereotipi kako Albanaca uopće nije ni bilo na Kosovu. Što se tiče Krbavske bitke 1493. godine, ona se često pokušava zasjeniti i prikazati bez učešća ugarske vojske – koja je zapravo već stoljećima bila na spomenutim područjima, a desetljećima i na području Bosne.

  2. Osim toga, u Boju na Krbavi 1493. godine učestvovao je i zemljak Jakub-paše Bošnjaka, Ahmed-paša Hercegović, sin Hercega Stjepana Kosače-Vukčića, kao i mlađi brat posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića – princ Ishak Kraljević/ “Sin Kralja” (po osmanskim izvorima prijestolonasljednik “bosanske krune”). Ahmed- paša Hercegović poznat je u lokalnoj historiografiji kao osoba koja je jako dobro postupala sa pripadnicima različitih vjeroispovijesti na području zapadnog Balkana, isto kao i Ishak Kraljević. Ako se zna da su neka braća i neki rođaci Ahmed-paše Hercegovića bili izvan granica Osmanskog carstva, te da su brojni dopisi Ahmed- paše Hercegovića potvrda njegove tolerancije prema različitostima, kako to da se u nekim lokalnim, nacionalnim historiografijama isključivo Jakub-paša želi smjestiti u zacrtani “neprijateljski šablon negativne stereotipije”, pitanje je koje privlači pažnju pri bilo kakvoj ozbiljnijoj aksiološkoj analizi lokalne stereotipije u historiografijama zapadnog Balkana.


Jakub-paša Bošnjak kao jedan od utemeljitelja bošnjačko-muslimanske dvorske epike u 15. stoljeću


Na osnovu Jakub-pašine kaside fahriyye (davorije, samopohvalne kasi- de) spjevane povodom njegove pobjede na Krbavskom polju 1493. godine, može se zapravo govoriti o početku pisanja rodoljubive dvorske bošnja- čko-muslimanske poezije u Bosni 1493. godine, a sam Jakub-paša može se smatrati i jednim od utemeljitelja takve vrste poezije u pisanoj bošnjačkoj književnoj tradiciji na osmanskome jeziku. Navednu kasidu Jakub-paša piše kao neku vrstu pisma sultanu Bajazidu II. Budući da navedenu kasidu piše sam Jakub-paša Bošnjak, koji je bio glavni zapovjednik osmanske vojske na Krbavi, njegova kasida ima status važnog «izvora» za proučavanje biografije ovog vojskovođe. Stoga ćemo u ovom radu ponuditi i tekst pjesme / kaside koju je napisao Jakub-paša i poslao je sultanu Bajazidu II, koji glasi:


Derviš Jakub-paša Bosnevi.

Kasida fahrija (1493)



هداوواﻮﺑﺮﻗ ﻢﻴﻜﻳﺪﺷﺮﻳا اﺪﻧ هداوﺎﺑﺮﻏ نﻮﺟ ﻪﻧﺎﻤﺷد قﺪﺸﻟﻮﺑ

هد هوا سﻮﻛ ﻖﺠﻧا ىﺪﺘﻳا نﺎﺧ داﺮﻣ ﻢﻴﻛ اﺰﻏ ﺮﺑ مﺪﺘﻳا ﻪﻠﻳﺮﻣا ﻚﻘﺣ

هداﻮﻫ ﺮﻠﻔﺻ بﻮﻴﻠﻏﺎﺑ ﺮﻠﻜﻠﻣ ﺮﻴﺸﻤﺷ ﻪﻨﻨﻳﻮﺑ كﺮﻓﺎﻛ قدرروا

هدﺎﻤﺳو ضرا هﺰﺑ رﺪﻧوﺎﻌﻣ ﺮﻠﻧرا ﺐﻴﻏ نﻮﺟ ﺮﻔﻇ ﻮﺑ ﻰﻤﺒﺠﻋ هد هاوا و هد هرد 20رد ﺮﻠﻧاﺮﻴﻗ ىدرﻮﻠﻴﻳﺎﺻ زﻮﻴﺸﺑ ﻰﺧد ﻚﻴﺑ زﻮﻘﻃ هدارا لوا ﻰﺳﻮﻤﻗ ىﺪﻟوا ﺮﻴﺳا ىﺪﻳاراو ﻚﻴﺑ نوا ﻪﻠﻳﺮﻳد نﻼﻴﺗﻮﻃ

هدارا لوا ىﺪﻠﺗﻮﻃ نﺎﺑ قﻮﺟ ﻪﻠﻴﺑ ﻰﺴﻴﻜﺑ ﺮﻠﻜﺑ لاﺮﻗ نﺎﺑ ﻞﻴﺠﻧرد

هدﻼﺑ و ﺪﻨﺑ بﻮﻟوا سﻮﺒﺤﻣ رﻮﺗﺎﻳ ﻦﻴﻋﻼﻣ لوا هﺪﻨﺘﻟود هﺎﺸﻨﻬﺷ

هداﺰﺟ ﻰﻧﺎﺟ ﻚﻠﻫﺎﺟرﻮﺷاﺮﻳ ﻰﻳﻼﺑو ﺞﻧرو ﺖﻨﺤﻣ نﻮﺴﻜﭼ ﻮﻗ

هدﺎﻴﭘ ﻪﺳرﺮﻳو ىﺮﻴﻜﻨﺗ لاﺮﻗ نﺎﻳاﺪﻳرﻮﻳ ﻪﺠﻨﻛوا نروا لﺰﻗ

هدﻼﻌﻟا قﻮﻓ ﻦﻏﺎﺠﻨﺳ ﻦﻳد بﻮﻜﻳد ىﺮﻔﻛ تﺎﻳآ نﻮﻜﻧﺮﺳ ﻦﻳ هﺪﻳا

هدﺎﻨﻓ رادﻮﺑ ﻪﺠﻗﺪﻟوا ﻢﻴﻘﻣ ىﺮﻔﻛ ﻢﻴﻠﻗا ﻢﻳ هﺮﻳو ﻪﻳﺎﻨﻓ

هداﺮﻐﻠﺑﺮﻛ ﻪﺳرﺮﻳو ﺖﺻﺮﻓ اﺪﺧ ﻦﺑ هدوﻮﻳو ﻰﻤﻟﻮﻗ ﻰﻧدا م ﻪﻠﻴﻗ

هدﺎﻨﻗ ﻢﺳرﻮﻛ ﻰﻳ ىزﺎﻏﺮﺑ نﺎﺠﻗ ىﺮﻴﻜﺘﺳد م ﻪﻟوا ﻪﺠﻗا تآ بوﺮﻳو

هداوزو داز ﻢﻐﺑ ﻪﻤﻨﺻ ﻰﻨﺑ نﺎﺴﺣاو لﺬﺑ مرﺪﻳا ﻦﻛ هﺪﻤﻟا هدﺎﺑز نﺪﻨﻗزر ﻮﺟ ﺰﻤﻟوا ﺐﻴﺼﻧ ﺞﻧر نﻮﺠﻳا ﺞﻨﻛ مزﻻ ﻪﻧ ﻪﻤﻜﺟ ﻰﺸﻛ هدﺎﺴﻛ كرﺎﻔﻛ ىﺪﺷود ﻰﻋﺎﺘﻣ نازرا مﺪﻠﻴﻗ ﺮﻴﺳا هﺪﻤﻧﺎﻣز



20 هدﺮﻠﻗوﻮﻗ


هدﺎﻘﺑ راد ﻢﻴﻛ ﻪﻟوا مرﺎﻣوا ﻰﻧﺪﻋ ﺖﻨﺟ ﻖﺣ ﺎﻜﺑ هﺪﻳا مﺎﻘﻣ

هداﺮﻣ مﺪﺷﺮﻳا ىﺪﻠﻴﻗ ﺖﻳﺎﻨﻋ ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ دﺰﻳﺎﺑ نﺎﻄﻠﺳ ﻮﺟ بﻮﻘﻌﻳ ﺶﻳورد ﻰﻜﺑ ﻪﻨﺳﻮﺑ ﻢﻨﺑ

21هدﺎﻬﺟ ﻮﺑ مدﺮﻳا ﻪﻠﻴﻧﻮﻋ اﺪﺧ




Derviš Jakub-paša Bosnevi.

Kasida fahrija (1493)



Kad se sretosmo s dušmanom mi na Krbavi Stiže poziv sveti: na tom polju ti ih zdrobi22

Po naredbi Boga Istinitoga ja takvu bitku vodih kakvu jedino sultan Murat na Kosovu ostvari

Po šiji ćafira sabljom udarismo mi

dok u zraku bojne redove postaviše meleki23

Da l’ je čudo pobjeda ova, kad su vitezi nevidljivi podrška nama i na nebu i na zemlji!


21

Buluşduk düşmane çûn Gırbova’da /

Nidâ irişdi kim kır bu arada


Hakkun emriyle itdüm bir gazâ kim /

Murâd Hân itdi ancak Kosova’da


Urduk kâfirün boynına şemşîr /

Melekler baġlayub saflar havâda


‘Aceb mi bu zafer çûn gayb erenler /

Mu‘âvindür bize arz u semâda


Tokuz bin dahi beş yüz sayılurdı /

Kovuklarda derede u tepade


Tutîlan dirile on bin var idi /

Esîr oldı kamusı ol arada


Derencil Ban kıral begler begisi /

Bile çok bân tutıldı ol arada


Şehinşeh-i devletinde ol mela‘în /

Yatur mahbûs olub bend-i belâda


Ko çeksün mihnet u renc ü belâyı /

Yaraşur câhilüñ cânı cezâda


Kızıl ören önünce yörideyan /

Kıralı Tanrı virürse piyade


İdeyin ser-nigûn âyât-ı küfri /

Diküb dîn sancagın fevk ül-‘ulâda


Fenâya vireyim iklîm-i küfri /

Mukîm oldukça bu dâr-ı fenâda


Kılam ednâ kulumı voyvada ben /

Hodâ fırsat virürse Beligrâda


Virub at akça olam dest-gîri /

Kaçan bir gâzîyi görsem kanâde


Elümdeyken iderem bezl ü ihsân /

Beni sanma bi-gam zâd u zevâde


Kişi çekmek ne lâzım genc içün renc /

Nasîb olmaz çu rızkından ziyâde


Zamânumda esîri kıldum erzân /

Meta‘î düşdi küffarün kesâda


Makâm ide bana cennet-ı ‘adni /

Umaram ola kim dâr-ı bakâda


Çû Sultân Bayazid ibni Muhammed /

‘İnâyet kıldı irişdüm murâda


22

Benem Bosna Begi Derviş Ya‘kûb /

Poigravanje sa grafemima k-r-b-v-d-a.

Hodâ ‘avniyle irdüm bu cihâda.

  1. Aluzija na Bitku na Bedru. Usporedba sa Bitkom na Bedru kad je, prema islamskoj

tradiciji, muslimanska vojska pomognuta prvo sa tri a onda sa pet hiljada meleka (anđela) sa neba.


Devet hiljada i još petsto, izbrojani su «oni» u špiljama, na brijegu i u dolini

Živih zarobljenih deset hiljada tad bi

svi oni, baš svi, na tom polju postali su robovi

Čak i Direndžil ban, namjesnik kraljevski

na tom polju zarobljeni tad bijahu brojni banovi U državi padišahovoj prokletnici ti

leže uhvaćeni, lancima nevolje ojađeni Pusti nek ih muka, patnja i nevolja drobi

dolikuje da onaj što Istinu ne poznaje24 kaznu pretrpi Pred Crvenim turanom25 ja ću potjerati

raspamećenog kralja, ako mi Bog pješadije podari Stijegove ćafirske naopako želim izvrnuti

i pravovjerni bajrak iznad svega, uspravno podići Oblasti ćafirske do iščeznuća kanim dovesti

dokle god budem boravio u ovoj kući prolaznosti Najnižeg svog roba za vojvodu želim postaviti

usred Biograda, ako Bog priliku omogući

Dajuć’ konja bijeloga, želim rukom svojom pomoći kad god vidim nekog gaziju kako želi život žrtvovati

Ono što u svojoj ruci imam, ja ću razdijeliti i darivati ne misli da sam bez brige kad se opskrba dijelii

Kakve koristi čovjeku da zbog blaga nedaće trpi

kad se od nafake neće više dobiti neg’ što se sudbom dosudi Za vremena svog učinih da se cijena roblju snizi

zarada na ćafirima opade, skoro da se posve izgubi

Bog Istiniti za mene će mjesto u Džennetu edenu pripraviti nadam se, da ću u Kući vječnosti boraviti

Kao što sultan Bajezid, sin Mehmedov, sve udostoji svoje milosti - što poželjeh to se i ostvari


  1. Câhil, neznalica u smislu «onaj koji nije spoznao vrhovnu Istinu, koji nije musli- man». Ovo je također jedan od čestih stereotipa u prikazivanju figure protivnika u epici na orijentalnim jezicima.

  2. U rukopisu stoji “kızıl evren/uran” (crveni evren). Olesnicki smatra da se radi o loka- litetu Crveni turan gdje je 8 mjeseci prije navedene bitke potučen Mihalović Alibeg. Međutim, navedeni lokalitet moguće je čitati i kao Kızıl Ören (Crvene razvaline), kako ga čita İ. Hikmet Ertaylan, tako da se stih može čitati: ja sam u oblasti crvenih razvalina/ ruševina, ostataka grada.


Derviš Jakub ja sam – sanžak-beg bosanski uz Božiju pomoć ovu bitku dobih.

Kao što se vidi iz navedenog teksta, kasida je pisana u jedanaestercu,

hezedž-i mahzuf metričkom obrascu Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün (* - - - *

- - - * - - ), odnosno tipičnom skraćenom metru kaside sa tri stope. Iako nije pisana u osobito zahtjevnom metričkom obrascu, kao što je napisana kasida Ahmed-paše Hercegovića koja je također posvećena sultanu Bajazidu II, ipak se na osnovu letimične analize da zaključiti sljedeće: a) Jakub-paša Bošnjak poznaje i pridržava se metričkih pravila divanske poezije 15. stoljeća; b) on je pjesnik koji unosi epski duh u stil klasične osmanske kaside, a sam način kako organizira tekst kaside donekle ukazuje i na to da mu nije stran stil poetiziranih osmanskih hronika o carskim osvajanjima, koje su pisane ili čitane u njegovo vrijeme; c) Jakub-paša Bošnjak poznaje simboliku brojnih motiva iz orijentalno-islamske književnosti; d) on je kao pjesnik vješt i u usporedbama i u poigravanju leksemama, pa čak i u stiliziranim retoričkim pitanjima. Sam naziv kaside – kasida samopohvalnica / davorija – ukazuje na to da je Jakub-paša Bošnjak jedan od prvih bošnjačko-muslimanskih divanskih pjesnika koji «samopohvalnicu» (fahriyye), jedan sastavni «dio» klasične osmanske kaside, širi na čitav tekst kaside. Može se slobodno reći da je po tome jedna od zanimljivih poetskih pojava u divanskoj poeziji 15. stoljeća općenito, osobito ako se uzme u obzir i ukupni historijski kontekst nastanka spomenute kaside Jakub-paše Bošnjaka. Stoga nije ni čudo što se ova njegova kasida stoljećima prepisivala u različitim poetiziranim ili, pak, proznim hronikama Carstva na osmanskome jeziku.


Jakub-paša kao dobrotvor



U Sarajevu je Jakub-paša Bošnjak bio poznat kao vakif, dobrotvor koji je 1491. godine podigao mesdžid, s lijeve strane Miljacke, povrh Alifakovca a prema Bistriku. Oslanjajući se na tekst Jakub-pašine kaside koju je spje- vao 1493. godine, neki istraživači su skloni da uz Jakub-pašino ime često stavljaju nadimak Derviš, pokušavajući ga smjestiti u određeni derviški red, dok drugi misle da se radi o poetskom načinu izražavanja skromnosti. I u vrijeme nastanka mesdžid Jakub-paše bio je skroman, sa malim prihodima. Godine 1565. imao je prihode od samo 632 akče. Nesuh vojvoda, Mehmed sin Jusufov, Mehmed sin Alijin i Seldžuka - supruga hamamdžije Kemala, priključili su Jakub-pašinom vakufu 12.500 akči, a šejh Alaudin prihod od


svog vakufa od dva mlina na rijeci Miljacki, prihod u vrijednosti od 300 akči.26 Oko mesdžida je formirana Jakub-pašina mahala, koja se spominje i u izvorima iz 1516. godine. Mahala je imala 31 domaćinstvo, 32 neoženjena i 4 udovičke kuće. Na osnovu popisa iz 1528-30. godine, vidi se da je broj kuća u mahali ostao približno isti, s tim da je bilo 28 neoženjenih u mahali i dvije kuće imama (vakufske) uz ranije postojeću 31 kuću. Isti broj kuća je u Jakub-pašinoj mahali i 1540. godine, sa malo većim brojem neoženjenih (40). Sredinom 16. vijeka izbio je požar u mahali, tako da je požarom bio zahvaćen i mesdžid Jakub-paše, koji je kasnije obnovljen. Mahala Jakub-paše, kako navodi Behija Zlatar, 1570. godine već je imala 61 kuću, dok je 1604. godine imala 39 kuća.27 Naime, iz mahale mesdžida Jakub-paše razvijaju se druge, susjedne mahale. Godine 1604. u mahali je živio šejh Hasan-halifa, koji je tu imao kuću, a kuće su odvojeno imali i imam i mujezin Jakub-paši- noga mesdžida. U popisu stanovništva iz 1604. godine spominje se i doma- ćinstvo izvjesnoga Mustafe čiji je otac bio šejh Abdullah. Da li je zapravo mesdžid Jakub-paše služio u to vrijeme i kao tekija, ili su tu samo slučajno živjeli šejh Hasan i drugi šejhovi, pitanje je za posebne analize. Pitanje dobija na zanimljivosti ako se napomene da je i šejh Aludin 1565. godine davao znatan dio prihoda od svojih mlinova na Miljacki za izdržavanje aktivnosti u Jakub-pašinom mesdžidu. No, također je i činjenica da ipak nisu postojali posebni (sekundarni) vakufi čiji se prihodi koriste za izdržavanje šejhova, s jedne strane, a postojali su za izdržavanje imama, pa čak i mujezina. Godine 1604. vakuf mesdžida Jakub-paše imao je i 18 dućana, sa godišnjim priho- dom od 1.962 akče. Za učenje džuzova u mesdžidu iz vakufa Sulejmana bakardžije davalo se 3.000 akči za imama. Iz vakufa šejha Husama za učenje Jasina i ašereta namijenjeno je ukupno 17.000 akči imamu i mujezinu, kao i za popravke mesdžida. Iz vakufa Hadži Behrama 1604. godine izdvajano je

5.000 akči za snabdijevanje mesdžida drvima.28 Iz vakufa Hasnije hatun za učenje džuzova 1604. godine izdvajano je imamu za učenje džuzova 3.000 akči.29 Iz vakufa Fatime hatun izdvajano je 17.000 akči imamu za rad sa djecom u mektebu, što, čini se, na neki način ukazuje i na činjenicu da su


  1. Vidi detaljnije: Čar-Drnda, Hatidža (2002) “Vakufski objekti u Bosanskom san- džaku. Sedma decenija 16. stoljeća”, Prilozi za orijentalnu filologiju 52-53, Sarajevo 2002/2003., str. 267-294.

  2. Zlatar, Behija (1996) Zlatno doba Sarajeva. XVI stoljeće, Svjetlost, Sarajevo.

  3. Vjerovatno s Trebevića.

  4. Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/1, Obradio: Adem Handžić, Sarajevo, 2000.


pojedine muslimanke u Sarajevu i 1604. godine imale razvijen osjećaj za važnost obrazovanja i školovanja u društvu. No, sva spomenuta izdavanja bila su neka vrsta sekundarnog vakufa, odnosno izdvajanja koja su služila za poboljšanje funkcija osnovnog vakufa, vakufa Jakub-paše Bošnjaka, kojim je utemeljen mesdžid u Sarajevu 1491. godine.




Ključne riječi: Turska književnost, bošnjačka književnost, Jakub-paša.




Summary



Jakub-paša Bošnjak – The winner on the Krbavsko battlefield 1493 and one of the founders of the Bosniak imperial epic


This work provides some parts of poeticized Ottoman chronicles from the end of the 15th and the beginning of the 16th centuries. These refer to the battles of Jakub-paša Bošnjak. Ibn Kemal describes Jakub-paša as a strong and ruthless warrior while Hadidi points out to the role of Jakub- paša in the defense of Sarajevo but all chronicles record the great victory of Jakub-paša on the Krbavsko battlefield in 1493. The description of the battle are known in Ottoman literature. This work points out that historical (in the form of chronicles) as well as epic poetry (based on the oral traditi- on) was written in Ottoman.

Two types of approaches (historical and epical) are used in the des- cription of events. It is possible to distinguish this by some linguistic forms (narration as well as grammatical forms) although in some poems, there is a combination of both approaches. Also interesting is Jakub-paša’s kasida fahrija (self-congratulations) which he composed in 1493, after he won the battle at Krbavsko. Jakub-paša is known in Sarajevo as someone who left behind a masjid near Alifakovac (a part of Sarajevo).