3-Popara

UDK: 94(497)”1690”

94(560)”1690”

Izvorni naučni rad

Haso Popara

Gazi Husrev-begova biblioteka

Semir Rebronja

Islamski pedagoški fakultet Univerziteta u Zenici

OSMANSKO OSVAJANJE SRBIJE 1690. GODINE

PREMA AL-QAṢĪDI AL-LĀMIYYI AL-BALĠRĀDIYYI

Sažetak

U radu se daje kratak pregled događaja poslije poraza Osmanlija pod Bečom 1683. godine, s posebnim osvrtom na njihovo gubljenje teritorija na području današnje Srbije, Kosova i Makedonije, te kontraofanzive koju je protiv Habzburgovaca, krajem 1689. i u ljeto 1690. godine, pokrenuo veliki vezir Mustafa-paša Ćuprilić, tokom koje su Osmanlije uspjele povratiti najveći dio izgubljenih gradova i tvrđava južno od rijeke Save, uključujući i sami Beograd. U fokusu rada je, do sada, neobjavljena al-Qaṣīda al-lāmiyya al-balġrādiyya Muḥammada b. ʻAbdurrasūla al-Ḥusaynīja al-Barzanǧīja (1630-1691), muftije šafijske pravne škole (mezheba) u Medini, koji je, kao direktni učesnik pohoda na Srbiju 1690. godine, bio u sviti velikog vezira Mustafa-paše Ćuprilića. U radu se daju: kratak osvrt na historijat razvoja kaside, kao poetske forme, u drevnom, klasičnom i postklasičnom periodu arapsko-islamske književnosti, kraća analiza stilskih figura koje su u kasidi zastupljene, detaljna biografija i bibliografija autora, integralni tekst izvornika na arapskom jeziku iz rukopisa br. 2154/6, koji se čuva u Fejzullah-efendijinoj biblioteci u Istanbulu i prijevod kaside na bosanskom jeziku, s opširnim podnožnim bilješkama o hronologiji pohoda, objašnjenjima imena mjesta, gradova i tvrđava, te osnovnim podacima o najznačajnijim ličnostima koje se u kasidi spominju. U prilogu rada daju se i faksimili izvornika.

Ključne riječi: Kasida, al-Barzanǧī, Osmansko Carstvo, Srbija, Beograd, historija, stilistika.

Uvod

Kasida (ar. qaṣīda) je jedna od najzastupljenijih poetskih formi u drevnoj arapskoj i klasičnoj orijentalno-islamskoj književnosti. To je pjesma dužine između 50 do 150 stihova. Iako drevna kasida nije imala jedinstvo teme, imala je formalno jedinstvo, odnosno jedinstvo metra i rime. U kasnijim periodima, pjesnik, uglavnom, pjeva samo o jednoj temi. Kaside su dobijale ime po rimi, koja je bila ista od prvog do posljednjeg stiha. Vremenom, kasida se modificirala, ali njena forma, naročito rima i metar, sačuvana je do danas.1

U periodu ranog islama, a posebno u periodu prve četverice pravednih halifa (al-Ḫulafāʼ ar-rašidūn)2 i dinastije Emevija,3 kad su se intezivirala islamska osvajanja u oblastima Bizantije, Perzije i sjeverne Afrike, počinje se razvijati tzv. „poezija osvajanja“ (ši‘r al-futūḥ ili ši‘r al-futūḥāt).4 Jedna ovakva kasida na arapskom jeziku nastala je na području današnje Srbije, prilikom osmanskog pohoda na Beograd u kasno ljeto i jesen 1690. godine.5 Ona do danas, ni kod nas ni u arapskom svijetu, nije objavljivana.6 Kasida pored književno-estetske ima i historijsku vrijednost, jer predstavlja svojevrsni izvor hronologije događaja spomenutog pohoda. Radi lakšeg razumijevanja kaside, u nastavku rada prvo se daje historijski okvir u kome je kasida nastala, a potom slijede: biografija autora, analiza kaside, integralni tekst izvornika na arapskom jeziku, prijevod na bosanski jezik sa komentarima u podnožnim bilješkama i na kraju faksimili izvornika.

Historijski okvir

Poslije velikog poraza pod Bečom 1683. godine, Osmansko Carstvo je pod snažnom ofanzivom Nijemaca i Mađara, u nekoliko narednih godina, izgubilo cijelu Ugarsku, Posavinu, Srijem, Banat, Srbiju, Kosovo, Makedoniju i dijelove Bosne. Činilo se da je Osmansko Carstvo na koljenima, da to nije samo početak kraja njegove vlasti u srednjoj Evropi, već pitanje vremena kada će biti potpuno potisnuto iz Evrope. Pored neuspjeha na bojnom polju, Osmansko Carstvo je zbog čestih smjena sultana, njihove lične nesposobnosti, finansijskih problema i unutrašnjih pobuna, bilo na rubu raspada. Jedna od takvih pobuna završena je krvavim obračunima na carigradskim ulicama i svrgavanjem sultana Mehmeda IV 8. novembra 1687. godine. Do iznenadnog preokreta ratne sreće u korist Osmanlija došlo je nakon dolaska Mustafa-paše Ćuprilića7 na položaj velikog vezira 8. novembra 1689. godine. Ne gubeći vrijeme, Mustafa-paša je u pomoć desetkovanoj i demoralisanoj osmanskoj vojsci pozvao krimske Tatare pod zapovjedništvom Selima Giraja, koji je s Halil-pašom, zapovjednikom osmanskih snaga, krenuo u napad protiv Habzburgovaca i uz njih pristalih Srba i rimokatoličkih Albanaca. U odlučujućoj bici u Kačaničkoj klisuri 2. januara 1690. godine oni su protivniku nanijeli težak poraz, iza kojeg je na bojnom polju ostalo preko dvije hiljade poginulih Srba, Nijemaca i Mađara. Osmanskoj pobjedi umnogome je doprinio prelazak Albanaca na njihovu stranu još u toku bitke. Poslije poraza u Kačaničkoj klisuri, ostavljajući iza sebe velike količine namirnica, ratne opreme i municije, hercog od Holštajna se na brzinu povukao iz Prištine u Niš, a pred nadiranjem albanskih jedinica Mahmud-paše Mahmudbegovića iz Prizrena je sa svojom vojskom, sastavljenom pretežno od Srba, pobjegao pukovnik Antonije Znorić,8 dok je patrijarh Arsenije III Crnojević9 u posljednji čas uspio preko Novog Pazara i Studenice iz Peći pobjeći u Beograd. Protjerivanje habzburških trupa iz Makedonije i sa Kosova krajem 1689. i početkom 1690. godine imalo je za posljedicu Veliku seobu Srba pod Arsenijem III Crnojevićem i intezivno naseljavanje albanskog stanovništva na ovim prostorima, čije se posljedice i danas osjećaju.10 Poslije osmanskog zauzimanja
Skoplja,11 Prištine, Peći, Dečana, Prizrena, Đakovice, Plava, Bijelog Polja, Vučitrna i Novog Pazara, veće vojne operacije su odložene za narednu ratnu sezonu, koja će početi u ljeto 1690. godine i rezultirati osmanskim zaposjedanjem brojnih tvrđava širom Srbije i ponovnim zauzimanjem Beograda 8. oktobra 1690. godine. Ovom munjevitom kontraofanzivom Osmansko Carstvo, za koje se vjerovalo da je na izdisaju, pokazalo je da je u stanju povratiti većinu izgubljenih teritorija i ponovo zaprijetiti Evropi. O ovom pohodu napisano je više knjiga, studija i radova. Najiscrpniji i najvjerniji hronološki prikaz događaja ovoga pohoda dao je direktni učesnik u njemu ʻAbdullāh b. Ibrāhīm al-Uskudārī u svojoj hronici u tri sveska pod naslovom Vākiʻāt-i Sefar-i Sultān-i Süleymān-i Sānī (Događaji pohoda sultana Sulejmana Drugog), na osnovu koje je prije nekoliko godina Tatjana Katić napisala i objavila studiju pod naslovom Tursko osvajanje Srbije 1690. godine.12

O autoru i kasidi

Puno ime autora kaside je Muḥammad b. ʻAbdurrasūl b. ʻAbdussayyid b. ʻAbdurrasūl b. Qalandar b. as-Sayyid al-Ḥusaynī al-Barzanǧī aš-Šahrizūrī al-Madanī.13 Rođen je u selu Šahrizūr u iračkom Kurdistanu, uoči petka, 12. rebiu-l-evvela 1040. (19. oktobra 1630.) godine, gdje je odrastao i stekao početno obrazovanje. Tu je, još kao dječak, pred svojim ocem, prvo, naučio cijeli Kurʼan napamet i dobro savladao tedžvid (pravila o ispravnom učenju Kurʼana). Nakon toga učitelji su mu bili Mulā az-Zayrak i Mulā Šarīf aṣ-Ṣadīqī al-Kūrānī. Dalje školovanje nastavio je pred poznatim učenjacima u Mardinu, Halepu, Jemenu, Damasku, Egiptu i Bagdadu. U Mardinu je učio pred aš-Šayḫom Aḥmadom as-Silāḥījem, u Halepu pred Abū al-Wafāʼom al-ʻArḍījem i Muḥammadom al-Kawākibījem, u Damasku pred ʻAbdulbāqījem al-Ḥanbalījom i ʻAbdulqādirom aṣ-Ṣaqūrījem, u Egiptu pred aš-Šayḫom Muḥammadom al-Bābilījem, ʻAlī aš-Šabrāmislījem, Sulṭānom al-Mazāḥījem, Muḥammadom al-ʻInānījem i Aḥmadom al-ʻAǧamījem, a u Bagdadu pred aš-Šayḫom Mudlaǧom. U Medini su mu učitelji bili Ibrāhīm b. Ḥasan al-Kūrānī14 i aš-Šayḫ Aḥmad al-Qašāšī,15 gdje je u Poslanikovoj, s.a.v.s., džamiji (al-Masǧid an-Nabawī) započeo, prvo, muderrisku karijeru, a potom bio imenovan muftijom šafijske pravne škole (muftī al-maḏhab aš-šāfiʻī). Umro je isti dan kada se s pohoda na Srbiju vratio u Medinu, 1. muharrema 1103. (24. septembra 1691.) godine16 i ukopan je u mezarju Bekija (al-Baqīʻ) u Medini. Muḥammad al-Barzanǧī je bio i veoma plodan pisac. U nekim izvorima17 navodi se da je napisao preko 60 djela iz akaida, tefsira, hadisa, historije, leksikografije, književnosti, stilistike i drugih oblasti.18 Neka od njegovih djela još nisu objavljena i mogu se naći samo u rukopisima. Jedno od takvih je i Al-Qaṣīda al-lāmiyya al-balġrādiyya (القصيدة اللّاميّة البلغراديّة) koja ima 103 stiha (bayta). Kasida je pisana nasḫī pismom, crnim mastilom i vještom rukom u 23 retka. Između stihova i polustihova nalaze se ukrasne trotačke pisane crvenim mastilom. Nazivi tvrđava, pojedina imena i značajnije riječi pisane su crvenim mastilom. Pisana je u metru al-basīṭ at-tām19 na paradigmu مُسْتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ مُسْتَفْعِلُنْ فَعِلُنْ --- مُتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ مُسْتَفْعِلُنْ فَعْلُنْ a rima joj je na lāmu, lāmiyya. U ovoj kasidi autor govori o motivima, koji su dominirali u poeziji osvajanja od perioda ranog islama. Česti motivi su oružje, osvojene tvrđave i mjesta, snaga, hrabrost, superiornost nad neprijateljem i sl. Raniji pjesnici ističu britkost sabalja, kopalja, topot konja i deva, a autor, uz to, opisuje i ubitačnost pušaka, topova i kumbura. Takva poezija, kao i u ovom primjeru, ističe, ne samo vojnu pobjedu, nego i moralni trijumf i primarni cilj borbe, a to je borba za promoviranje dobra, a protiv zla. Pjesnik, također, ističe, čak i onda kada govori o borbama, humanost i tolerantnost islama. Tako u jednom stihu kaže:

فَــاسْــتَأمَنُــونَا فَــأمَّـــنَّا نُـفُــــوسَـــــهُمْ

وَقَــدْ أصِيـبُوا فَمَجْـــرُوحٌ وَمَعْـلُـــولُ

Sigurnost im pružismo kad za nju zamoljeni bismo

Jer među njima samo ranjenike i slabašne ostavismo. (stih 19)

U drevnoj i klasičnoj arapskoj književnosti, u uvodu kaside nalazio se ljubavni preludij. U ovom slučaju, uvod od deset stihova kaside je zamijenjen hvalospjevom Uzvišenom Allahu i isticanjem uspjeha i pobjede, koje je Allah darivao muslimanima u ratu. Uvod se završava uvođenjem u drugi dio kaside A sad’ ćemo ti sve o osvajanjima što počeše tad kazat`. U drugom dijelu kaside, kroz 73 stiha, autor opisuje bitke i borbe. To je i najvažniji dio kaside. Treći dio kaside posvećen je madīḥu u slavu velikog vezira Mustafa-paše, njegove porodice i vojske. Na kraju kaside (v. fol. 82b) stoji bilješka nepoznatog prepisivača, u kojoj se kaže da je ove stihove spjevao poštovani imam, veliki alim i uvaženi autoritet as-Sayyid Muḥammad b. as-Sayyid (ʻAbd) Rasūl al-Barzanǧī dok je bio u džihadu (borbi na Božijem Putu) s velikim vezirom hiljadu stotinu i prve godine20 po Hidžri Vjerovjesnika, neka su na njega najbolji salavati i najpotpuniji selami i neka Allah neizmjerno blagosilja našega prvaka Muhammeda, njegovu porodicu i ashabe sve do Sudnjega dana.21

Osim što je utemeljena na poznatim historijskim događajima, kasida se odlikuje i visokim stilskim obilježjima, prije svega poznatim stilskim figurama: poređenjem, metaforom, metonimijom i alegorijom, kojima se autor služi radi postizanja jasnog željenog značenja, 22 ali i stilskim ukrasima prilagođenim govornoj situaciji ne dovodeći u pitanje jasno značenje kaside.23 Među pjesničkim ukrasima posebno se ističu paronomazija (al-ğinās) i preuzimanje ili citiranje (al-iqtibās), koji su karakteristični za ovu kasidu, te ćemo se zbog toga u našoj stilističkoj analizi ove kaside ogranačiti na ova dva pjesnička ukrasa.

Autor se posebno služi paronomazijom kod navođenja lokalnih toponima uz arapske riječi:

وَنِيــشُ نِيشَتْ بِأيْـــدِيــنَا نُفُــــــوسُهُـــمْ

خَــوْفُ الدِّمَـارِ وَظَنـُّوهُمْ قَـدْ اغْتِيلُـوا

A u Nišu, ruke naše njihovih duša se domogaše,

Od straha propadoše i gonjenji tom mišlju se uništiše. (stih 18)

Autor koristi ime toponima nīš, Niš i glagol u pasivu nīšat, u značenju uzeti, domoći se.

Također kaže:

كَـذَا وِدِيـــنُ وَدِيــــنُ اللَـهِ يَظْـــــــــهَرُ

وَأمْـــــــــرُنَا كُلّــــهُ لِلهِ مَـــــوْكُــــولُ

Tako i u Vidinu, pobjeda pripade Allahovom dinu

A vjerni Allahu prepustiše svoju sudbinu. (stih 12)

U ovom stihu se koristi ime toponima widīn, Vidin i dīn, vjera. Ovih primjena ima puno u kasidi. Imena mjesta se kombiniraju sa arapskim leksemama, u prvom slučaju sa glagolom, a u drugom sa imenicom.

Da bi se ova kasida u potpunosti razumjela, nužno je razumijevanje kurʼanskog i hadiskog podteksta. Autor, kroz iqtibās, u kasidu uključuje kurʼanske lekseme, sintagme, ideje i događaje. Navest ćemo nekoliko primjera:

كَأنَّــــهُمْ جِيَــــفًا أصْحَابَ أبْــــــرَهَـــةَ	كَأنَّ رَأسَــــهُمُ العَاتِـي هُــوَ الْفِيــــــلُ
كَأنَّ قَلْعَتَهُــــــمْ وَادِي مُحَسّــــــــــَرِهم	كَأنَّ أبْطَالَنَـا طَيْـــــــــرٌأبَابِيـــــــــــلُ
كَأنَّ حَبَّاتِ رَمْــــيٍ مِــــنْ بَنَادِقِنَـــــــــا	حِجَــــارَةً قَذَفَتْهَــــا اليَــوْمَ سِجِّيـــــلُ
كَأنَّ أوْصَالَهُــمْ بِالتُـرْبِ قَـــدْ طُــرِحَت	وَمُــزَّقَتْ فِي الثّرَى عَصْفٌ وَمَأكُولُ

Kao da su ostaci vojske Ebrehine

Na čijem čelu neposlušni slon bješe.

Njihova tvrđava postade im k’o dolina Muhassir

A naši junaci bjehu poput ptica Ebabil.

A kuršumi što ih puške naše ispališe

Grumeni su gline iz Vatre, što na njih danas padoše.

Po zemlji su pobacani i u prašinu uvaljani

Te su postali kao lišće koje crvi rastočiše. (stihovi 50-53)

U četiri stiha autor koristi nekoliko kurʼanskih izraza: fīl, ṭayr abābīl, ḥiğāra siğğīl i‘aṣf maʼkūl koji se nalaze u suri al-Fīl:

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ ۞ أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ ۞ وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ ۞ تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ ۞ فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ۞

„Zar nisi čuo šta je sa vlasnicima slona Gospodar tvoj uradio! Zar lukavstvo njihovo nije omeo i protiv njih jata ptica poslao, koje su na njih grumenje od gline pečene bacale, pa ih On kao lišće koje su crvi istočili učinio?“24

Mjesto Muḥassir, koje spominje autor, nalazi se između Arefata i Mine. Prema Poslanikovom, s.a.v.s., predanju, ono je bilo mjesto gdje je stradala Ebrehina vojska.25

U još jednom stihu, autor kaže:

وصُبَّ سـَـــوْطُ عَـــذَابِ اللهِ فَــــــوْقَهُمْ

وَحِصْنُـــهُمْ غَضَــبًا بِالنَّارِ مَشْعُـــولُ

Na njih se bič Allahove srdžbe spustio

Te tvrđave njihove u srdžbi vatrom rasplamsao. (stih 54)

U ovom primjeru autor koristi kurʼanski ajet: فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ, iz sure al-Fağr, koji u prijevodu znači: Na njih je Gospodar tvoj bič srdžbe spustio.26

Kurʼansko-hadiski podtekst se vidi u čitavoj kasidi, od leksema, preko sintagmi, rečenica, do čitavih kazivanja, ukomponiranih u kasidu, kao što je slučaj u kazivanju o vlasnicima slona. Autor je bio i muftija, što je iziskivalo veoma visoku islamsku naobrazbu, te njegova kasida obiluje vjerskim motivima. Kurʼanski i hadiski podtekst nužan je za razumijevanje kaside. U klasičnoj arapskoj stilistici kurʼanski i hadiski podtekst je imao za cilj pojačati značenje stihova i potvrditi njegove ideje.27

Autor kaside je uključio jedan polustih iz kaside Bānat Su‘ād Ka‘ba b. Zuhayra:

كَانَت مَواعيدُ عُرقوبٍ لَها مَثَلاً وَما مَواعيدُها إِلّا الأَباطيلُ

Urkubova obećanja za nju su bila primjer

A njena obećanja samo su puste laži.

U kasidi autor kaže:

زَادَتْ مَوَاعِيـــدُ إِبْلِيـــسَ غُــــــرُورَهُمْ

وَمَــا مَــوَاعِيــدُهُ إلاّ الأَبَــاطِيـــــــــلُ

Iblisova obećanja obmanu im povećaše

A njegova obećanja samo su puste laži. (stih 63)28

Drugi polustih je identičan, izuzev roda lične zamjenice. I u prvom polustihu upotrebljava na poziciji prve riječi u stihovima al-ağwaf glagole كَانَت i زادت u prošlom vremenu, zatim na poziciji druge riječi u stihovima مواعيـــد, a na poziciji treće riječi u stihu su četverokonsonantska vlastita imena إبليـــس i عُرقوبٍ. Kasida Bānat Su‘ād (Burda) Ibn Zuhayra imala je veoma v elik utjecaj u islamskoj tradiciji, te je razumljivo da su pjesnici pjevali stihove po uzoru na ovu kasidu. Brojni pjesnici su, čak, ispjevali čitave kaside, kao što su al-Būṣīrī29 i Aḥmad Šawqī,30 a i u bošnjačkoj književnosti na arapskom jeziku kasida je imala snažan utjecaj.

Tekst kaside u izvorniku na arapskom jeziku:

بسـم الله الرحمـن الرحيـم، وبـه نستعــين

Fol. 80b

اَلحَمــــــدُ لِلَهِ هَــــذَا القَصْدُ وَالسُـــــؤْلُ	حَبْلُ الجِهَــــادِ بِنَصْــــرِهِ مَـــوْصُولُ
الحَمْــــــدُ لِلَهِ رَدَّ اللــهُ كَـــــرَّتَـــنــــــــا	عَلَـــى العَـــدُوِّ فَـدَنَاهُـــمْ وَقَــدْ نِيلُـوا
الحَمْــــــدُ لِلَهِ قَــــــدْ دَارَ القَـضَاءُ لَنَــــا	فَالدِّيـنُ ذُو نُصْـرَةٍ وَالكُفْــــرُ مَخْـذُولُ
سُبْحَـانَ مَـنْ أَمْـرُهُ لِلشَّــــيْءِ كُـنْ فَــإذَا	أرَادَ فِعْـــــــلاً لِشَـيْءٍ فَهُــوَ مَفْعُـــولُ
وَلاَ إلَــهَ سِـــــــوَاهُ وَاحِــــــدٌ أحَــــــــدٌ	وكُلُّ رَبٍّ سِـــوَاهُ فَهُـــــوَ مَجْعُـــــولُ	5
وَاللهُ أكْــبَرُ جَــاءَ الحَــقُّ يَدمَــغُ مَــــــا	فِي الأرْضِ مِنْ بَاطِلٍ فَالدِّينُ مَكْفُـولُ
بِالنَّصْــرِ مِــنْ رَبِّنَا سُبْحَــانَهُ أبَــــــــدًا	لِلْمُؤْمِنِــينَ وَحَــدُّ الكُفْــــــرِ مَفْلُــــولُ
وَأهلُهُ فِــــي ضَـلَالٍ فِـي ظَــلَامِ عُمىً	وَطـرفُ أهْـلِ الهُدَى بِالنُّورِ مَكْحُولُ
سُـــــيُوفُنَا لِرِقَابِ الكُـفْــــــرِ قَاطِــــعَةٌ	فَكَـمْ لَعِــينٍ بِسَــيْفِ الدِّينِ مَقْتُـــــــولُ
فِــي رُبْعِ عَــــامٍ فَتَحْنَا شَارْكُـــوىْ وَذَا	بَـدْءُ الفُتُــــوحِ وَيَأتِــيكَ التَّـفَاصِــــيلُ	10
كَـذَاكَ قَلْــعَةُ مُـوسَى أهْلُـهَا هَـرَبُــــــوا	لَمَّا رَأوْا بَأسَـــنَا قَالُــــوا ألَا زُولُـــــوا
كَـذَا وِدِيـــنُ وَدِيــــنُ اللَـهِ يَظْـــــــــهَرُ	وَأمْـــــــــرُنَا كُلّــــهُ لِلهِ مَـــــوْكُــــولُ
كَـذَاكَ أرْدَلُ فَـاءَتْ بَعْـــدَ مَــــا نَقَضَتْ	عُـــــهُــودَنَا فَأطَاعُـــونَا وَهُــمْ جِــيلُ
وَحِـيَزَ حَيــزَرُ فِـي أَجْنَــادِهِ أُخِـــــــذُوا	فَالجُنْــدُ بَادُوا وَذُو الخِنْزِيــرِ مَغْلُــولُ
كَـذَاكَ طَابُــورُهُمْ طَارُوا وَمَـا ثَبَـتُــــوا	تَفَــرَّقُـوا فِــرَقًا مِـــــنَّا وَمَـا مِيـــــلُوا	15
مـَا طَابَ طَابُـورُهُـمْ نَفَـسًا بِالمُقَامِ وَلَــوْ	يَـوْمًا أقَامُـــوا كَمَـا كَالُــوا لَنَا كِيلُـــوا
تَحَصَّنُــوا ثُـمَّ فَـــرُّوا إنَّهُـــمْ زُمَــــــــرٌ	بُــورٌ فَطَابُــورَهُــمْ إِذْ هُـمْ مَخَـاذِيــلُ
وَنِيــشُ نِيشَتْ بِأيْـــدِيــنَا نُفُــــــوسُهُـــمْ	خَــوْفُ الدِّمَـارِ وَظَنـُّوهُمْ قَـدْ اغْتِيلُـوا
فَــاسْــتَأمَنُــونَا فَــأمَّـــنَّا نُـفُــــوسَـــــهُمْ	وَقَــدْ أصِيـبُوا فَمَجْـــرُوحٌ وَمَعْـلُـــولُ
فَصَارَتْ الطُّــرُقُ مِنْهُــمْ صَاحِ مَـأدُبَـةً	بِـهَا السِبَــاعُ لَـهَا مِنْــــــهُـمْ مَــآكِيــلُ	20
كَــذَا سَمَـنـــدَرَةٌ نَاشَتْـــهُمْ حَـــــــــرْبًا	سُيُــوفُـنَا فَــاِذَا هَـلَكَـــى مَـقَـاتِيــــــلُ
رُؤُسُــهُمْ تَتَــرَدَّى عَــنْ كَــوَاهِـلِـــــهِمْ	أجْسَـــامُهُمْ جِيَـفٌ صَــرْعَى مَجَادِيـلُ
Fol. 81a
كَــذَاكَ إحْــــرَامُ جَاءَتْـنَـا مُحْــــــــرِمَةً	عَلَـى العِيـدِ أَوَّلْنَا فِـي القَـــوْمِ تَنْكِيـــلُ
وَفَتْـــحُ إسْــلَامٍ عَادَتْ كَاسْمِـهَا وَزَهَتْ	إذْ أمْــرُ الإسْــلَامِ بِالألْطَافِ مَشْمُـولُ
كَـذَا قِـــلَاعُ تَلِيــــهَا كُلُّهَـــــــــــا فُتِحَتْ	بِهَــا المَصَاحِفُ تُتْلَــى وَلَيْسَ إنْجِيــلُ	25
عَــامُ فُتُــوحَاتٍ فِيــهِ أرِّخُــــنَّ يَكُـــــنْ	لِلْعَـــامِ ذَا فَاسْتَـــــوَى عَــدٌّ وَتَأوِيـلُ
وَرَابِـــعُ الشَهْـرِ فِـي العَــامِ الجَدِيـدِ بَدَأ	فَتْــــحٌ جَدِيـــــدٌ وَتَكْبِيــــــرٌ وَتَهْـلِيــلُ
وَذَا بَلغْــــــرَادُ أنْـــــزَلْنَا بِسَاحَتِهَــــــــا	بِكُــلِّ أجْـــــرٍ دَنِيِّ الهَيْجَا مَهْـــــزُولُ
مِــنْ فَوْقِهِ بَطَــلٌ شَاكِــي السِّــــلَاحِ لَهُ	بِقَــرْنِهِ شَغَفٌ بِالحَــــرْبِ مَشْغُـــــولُ
يَمُــوجُ بَحْـــرُ خَمِيسٍ فِـــي جَوَانِبِهَــــا	وتُـــرْبُهَــا بِدِمَــا الكُفَّــــارِ مَبْلُــــــولُ	30
أرَاقَهَــا بِيضُ أقْــــوَامٍ لَنَــا بَذَلُـــــــــوا	نُفُــــوسَهُمْ بَيـْــعَ بَتٍّ وَهُـوَ مَفْصُــولُ
لَا يَنْـــزِلُ الجَـــرْحُ إلاّ فِــي نُحُــورِهِمْ	وَمَا لَهُمْ عَــنْ حِيَاضِ المَـوْتِ تَحْوِيلُ
مِـــنْ مَعْشَــرٍ خُشْــنٍ قَـدْ قَالَ سَيِّـــدُهُمْ	لَمَـــا تَلَاقُـــوا مَعَ الأعْـــدَا أَلاَ صُــولُ
صَالُــوا بِصَارِمٍ عَضْبٍ بَاتِــــــــرٍ وَلَهُ	تَلَمُّــعُ البَـرْقِ مَاضِي الحَـدِّ مَصْقُــولُ
صَالُــوا بِسمُــر قِنَاةٍ بِالدِّمَـــــا خَضَبَت	كُعُــوبَها تَنْثَنِي فِــــي قَـدِّهـَا طُـــــولُ	35
صَالُــوا بِقَــــوْسٍ سَدِيـــدِ النَّضْــــلِ ثُمَّ	سَدِيـدِ النَّبْلِ ثُمَّ حَدِيدِ النَّصْلِ بَلْ قُولُوا
صَالُـــوا بِمَــا سَهْمٍ شَهْمٍ إنْ رَمَى فَرْمًا	وَنَصْلُــهُ بِنِيَــــاطِ القَلْبِ مَعْقُــــــــولُ
صَالُــوا بِمَدْفَــعٍ مِنْـهُ حِيـــنَ يُطْلِقُــــــهُ	رَامِيهِ فِــي الجَـــوِّ أصْوَاتٌ مَهَاوِيــلُ
كَأنَّـــهُ صَـوْتُ رَعْـــــــــدٍ قَاصِفٍ وَلَهُ	كَالبَــرْقِ نَارٌ بِهَا الأبْصَارُ مَسْمُــــولُ
يَجُـــرُّ وَاحِــدَهُ سَبْعُــونَ مِــنْ بَقَـــــــرٍ	يَخِــدُّ فيِ الأرْضِ بِالعَجَلَاتِ مَحْمُولُ	40
كَأنَّ حَبَّتَـــــهُ فِــي النَّـــارِ صَاعِقَـــــــةٌ	بِهَــا رَصِيــنَ البِنا هَــــدْمٌ وَمَحْلُـــولُ
صَالُـوا بِقُنْبُـــــرَةٍ إِذْ أُضْرِمَتْ صَعِدَتْ	لِلْجَــوِّ تَعْلُــو لَهَا المَطْلُـوبُ إكْلِيــــــلُ
عَادَتْ هَوَتْ لِحَضِيضِ الأرْضِ أسْرَعَ مِنْ	صُعُــودِهَا وَلَهَا فِي الأرْضِ تَنْقِيـــــلُ
دَارَتْ كَمَا أسْـــــــرَعَ الأرْجَاءَ فَانْفَلَقَتْ	سَبْعِيـنَ أَوْ زِدْ أَوِ انْقُصْ فَهُــوَ تَمْثِيـلُ
كُلٌّ أَبَانَ لِشِـــــلوٍ أَوْ فَــــــرَى جَسَـــــدًا	أَوْ حَـــزَّ رَأْسِ فَتَـــىً وَالْكُلُّ قَتُـــــولُ	45
Fol. 81b
إلاّ الَّذِي شَـــــاءَ مَــــــوْلَانَا سَلَامَتَــــهُ	وَإِنْ ذَلِـكَ مَعْـــــــدُودٌ وَمَعْـــــــــدُولُ
فَنَـــارُهَا أحْــــرَقَتْ مَا جَاوَرَتْ لَهُمَـــا	مِــنْ رَطْبٍ أوْ يَابِسٍ فَالْأمْــرُ تَهْوِيـلُ
صَالُــوا بِبُنْدُقَـةٍ بَــارُودُهَا خَــــــــذِفٌ	بِكَفٍّ ذِي الأيْــدِي مِنْهُ الزِّنْدُ مَفْتُـــولُ
حَبَّاتُهَــا لِجُسُـــومِ الْقَــــوْمِ خَارِقَــــــــةٌ	كَأنَّ أجْسَامَهُــمْ مِنْهَـــــــــا غَرَابِيـــلُ
كَأنَّــــهُمْ جِيَــــفًا أصْحَابَ أبْــــــرَهَـــةَ	كَأنَّ رَأسَــــهُمُ العَاتِـي هُــوَ الْفِيــــــلُ	50
كَأنَّ قَلْعَتَهُــــــمْ وَادِي مُحَسّــــــــــَرِهم	كَأنَّ أبْطَالَنَـا طَيْـــــــــرٌأبَابِيـــــــــــلُ
كَأنَّ حَبَّاتِ رَمْــــيٍ مِــــنْ بَنَادِقِنَـــــــــا	حِجَــــارَةً قَذَفَتْهَــــا اليَــوْمَ سِجِّيـــــلُ
كَأنَّ أوْصَالَهُــمْ بِالتُـرْبِ قَـــدْ طُــرِحَت	وَمُــزَّقَتْ فِي الثّرَى عَصْفٌ وَمَأكُولُ
وصُبَّ سـَـــوْطُ عَـــذَابِ اللهِ فَــــــوْقَهُمْ	وَحِصْنُـــهُمْ غَضَــبًا بِالنَّارِ مَشْعُـــولُ
تَهَـدَّمَ الحِصْــنُ حَتَّــى صَــــارَ سَافِلُــهُ	فِي الوَضْعِ عَالِـــيَهُ فَالحِصْـنُ مَثْلُـولُ	55
تَفَتَّحَتْ طُــرُقٌ فِـــي سُـــــــورِهِ فَلَقَـــدْ	حُــــزْنَا غَنَايِمَـــــهُمْ وَالبَابُ مَقْفُـــولُ
كَأنَّـــهُمْ قَــــوْمُ لُوطٍ حِيــنَ صَاحَ بِـــهِمْ	وَقَلَّبَ الأرْضَ مِنْــهُمْ صَـاحَ جِبْـرِيـلُ
عِشْـــرُونَ ألْفًا لَعَمْــرِي مِنْهُمُ هَلَكُــــوا	فِـي سَاعَةٍ مِــنْ نَهَــارٍ مَا لَهَـا طُــولُ
بِالنَـارِ وَالمَــاءِ وَالـــرَّدْمِ الثَّقِيـــلِ وَبِالْ	عُبَبِ الصَقِيلِ وَبِالرُّعْبِ الَّذِي أُولُـــوا
وَإنَّــــهُ لِأولِــي الألْبَــابِ تَذْكِــــــــــرَةٌ	وَحُجَّـةٌ لِرِجَالِ العِلْــــمِ إنْ سِيلُـــــــوا	60
وَقُــــوَّةٌ لِقُلُــــوبِ الْمُؤْمِنِيــــــــــــنَ إذَا	يَوْمًا غَـــزَوْا لَا يَكُــنْ جُبْـنٌ وَتَفْشِيـلُ
كَانُــوا يَظُنُّـــــونَ أنَّ الدَّسْتَ تَـــمَّ لَهُــمْ	وَأنَّ طَالَبَهُــمْ بِالغُـــــــرْمِ مَمْطُـــــولُ
زَادَتْ مَوَاعِيـــدُ إِبْلِيـــسَ غُــــــرُورَهُمْ	وَمَــا مَــوَاعِيــدُهُ إلاّ الأَبَــاطِيـــــــــلُ
يَغُـــــرُّهُم وَيُمَنِّيــــــهِم فَيُهْلِـكُـهُـــــــــم	وإنّ أَعَــدَّ العِــدَا عَمْـــرِى عَـزَازِيـلُ
وَ كَانَ حَقَّـــًا عَلَيْنَــا وَعْــــــدُ خَالِقِنَــــا	وَكَيْـــدُ آلِ الصَّلِيبِ الدَّهْـــرَ تَضْلِيـــلُ	65
قَاتِلُـــوهُمْ يُعَذِّبْــــــــهُمْ تَدَبَّـــــرْهـــــــا	أمْـــرٌ وَوَعْــدٌ وَوَعْـــدُ اللهِ مَفْعُـــــولُ
قَــدْ اِمْتَثَلْنَـــا فَقَاتَلْنَــــا فَأنْجَـــــــــــــزَهُ	لَنَــا وَإِنْجَــــازُهُ مَا فِيـــــهِ تَطْوِيـــــلُ
كـَـذَا قِـلَاعُ حَــوَالِيهَــا بِأجْمَعِـهَــــــــــا	قَـــدْ اسْتُبِيحَتْ وَمَــنْ فِيهَا قَدْ اسْتُولُوا
Fol. 82a
مِنْهَــا حَـــوَالَتُهَــــا أدَّتْ حَـــوَالَتَهَــــــا	فَسَلَّمَتْ أهْلَهَـــا أَسْــــــرَى مَكَابِيــــلُ
بُوكُـــــرْدَلَانُ وَرَادِيـــنُ وَغَيْـــــــرَهُمَا	خِتَامُهَــا أُوسَـــكُ وَالخَتْـــمُ تَكْمِيــــلُ	70
وَاذْكُــرْ جَـزِيرَتَهُمْ عَابَتْ جَـــــرِيرَتَهُمْ	قَالَتْ لَـــهُمْ دِينُـــكُمْ نَسْـخٌ وَمَدْخُـــولُ
إنِّي أعُـــودُ إلـَـى الإسْــلَامِ تَايِبَـــــــــةً	فَدِيـنُ الإسْــلَامِ مُسْتَصْفىً وَمَنْخُـــولُ
حَـــرْبٌ لـَـكُمْ أبَــدًا سِلــمٌ لـَهُمْ رُشْــــدًا	لَا أبْتَغِــي الكُفْــرَلَا وَلَـــوْ قَــدْ دِيلـُـوا
إنّـي أُسْلِمُــكُم كَيْمَــا أُسَــالِمُـــــــــــــهُم	سِلْمًا فَأَسْلَــــمَ مِنْــــكُم إنَّـــكُم حُــــولُ
فَأَسْلَمَت سَلّمَتْـــــــــــهُم سَالَمَتْ سَلِمَت	مِنْـــهُمْ فَتَحْسِبُ طُــــونَا اَنَّــهُ نِيــــــلُ	75
حَتَّـى بَلِغْـــرَادُ تُحَاكِي مِصْــرَ فِي دَعَةٍ	وَفَـــرْطِ أمْــنٍ فَــلَا قَــالَ وَلَا قِيـــــلُ
وَبَــدَّلَ اللهُ بَعْــدَ الخَـــوْفِ الأمْـــــنَ لَنَا	سُبْحَـــانَ مَــنْ قَــوْلُهِ مَا فِيـهِ تَبْدِيــــلُ
وَالْحَمْــدُ طَــرَّا لِمَــنْ قَـدْ أذْهَبَ الحَزَنَا	عَنَّا فَـأوْرَثْنَاهَــــا وَهِــــىَ مَنْحُـــــولُ
إنَّ العَــوَاقِبَ قُـلْ لِلْمُؤْمِنِيـــــــــــنَ وَلَا	عُـــدْوَانَ إلاَّ عَلـَى الظُــلَّامِ فَأُصُــولُ
اللهَ مَـــوْلَى الأُولَـــى قَــدْ آمَنُـــــوا فَلِذَا	ذُو الكُفْــرِ لَيْسَ لَهُ مَوْلـًـــى وَتَوْسِيـلُ	80
مَا عِنْـــدَهُمْ غَيْـــرُ أمْنِيَّاتِـــــــهِمْ وَلَهِىَ	إلْقَـــاءُ إبْلِيــــسَ أمَــــــلٌ وَتَسْـوِيـــلُ
وَالْكَيْــدُ مِنْــهُ ضَعِيفٌ وَالْــــــــوَلَاءُ لَهُ	عَــــدَاوَةٌ وَرَدًى مـَــا فِيهِ تَعْــــوِيــلُ
وإنّ كَيْـــدِي مَتِيـــنٌ قَــــوْلُ نَاصِــــرِنَا	وَالضَّعْفُ بِالمُتْــنِ مَبْتُـــولٌ وَمَتْبُــولُ
قَــدْ اِصْطَفَـى مُصْطَفَـى بَاشَا لِقِتَالِــــهِمْ	بِعَـــزْمِهِ وَنَـــدَاهُ فَهُـــــوَ مَبْــــــــذُولٌ
صَدْرُ الصُّـدُورِ مُعِيـنُ الدِّينِ حَتْفُ عَدَا	سَيْفُ الإلَهِ عَلَـــى الْكُفَـــارِ مَسْـلُــولٌ	85
كَأنَّـــهُ خَالِـــــدٌ فِــــــي بَأسِـــهِ وَنَـــــدَا	هُ صَارَ يَــزْرِي بِمَعْــنٍ فَهُــوَ مَرْذُولُ
أرْدَى بِسَطْوَتِــهِ الجَيْــشَ اللَّعِيــــنَ كَمَا	أحْيَى لَنَا الدِّيـن حِينَ الشَّـرْعُ مَجْهُولُ
وَحَانَ حَيــنٌ لِأهْلِ الكُفْــرِفِــــــي زَمَنِهِ	شَالَتْ نَعَامَتُـــهُمْ وَاغْتَالَـــهُمْ غُـــــولُ
فَالرَّأْسُ مِــــنْ مَيتِهِمْ فَوْقَ الرُّمْحِ مَشَى	وَالجِيدُ مِــنْ حَيِّهِمْ فِي الْحَبْلِ مَحْـبُولُ
وَالنَّصْـرُ وَالعَــوْنُ مِــنْ رَبِّ السَّمَاءِ لَهُ	وَالعِــزُّ وَالعُمْـــرُ وَالإحْسَانُ مَسْــئُولُ	90
هَذِي فُتُــــــوحَاتُهُ أضْحَتْ مُبَــــــارَكَةً	وَسَعْيُهُ الجَـــدُّ مَشْكُـــورٌ وَمَقْبُــــــولُ
Fol. 82b
وَنُصْــرَةُ الدِّيـــنِ مِـــــــــنْ أبِيــــــهِ لَهُ	وَمِـــنْ أخِيهِ وَذَا فِـــي النَّاسِ مَنْقُــولُ
وَالْعَـــــدْلُ هِمَّتُهُ وَالصِّــــــــدْقُ شِيمَتُهُ	شَهْمٌ عَلـَـى كَـــرَمِ الأخْـــلَاقِ مَجْبُولُ
بَــــرٌّ تَقِـيٌّ نَقِــــيٌّ بَــــــــرٌّ بِــــــوَالِدَتِهِ	وَدَمْعُهُ فِي دُجَى الأسْحَــارِ مَهْمُـــولُ
لَا يَـــرْتَضِي الظُلْمَ مَا بَيْــنَ الأنَـامِ وَلَوْ	بِحَبَّــةٍ إنْ شَعِيــــــرٌ أو صَقِيـــــــــلُ	95
فِي عَدْلِهِ العَـــــدْلُ مَنْصُوبٌ يُقَــــــرِّبُهُ	وَالجَايِــرُ النَّـذْلُ مَبْعُــودٌ وَمَعْــــزُولُ
وَالحَــقُّ يُؤْخَــذُ وَالمَظْلُــومُ مُنْتَصِـــــرٌ	والظَّالِمُ المُعْتَــدِي خَسْفٌ وَمَنْكُـــــولُ
فَالحَمْـــــدُ للهِ، قَـــــــدْ أحْيَى الإلَهُ لَنَـــا	بِالْمُصْطَفَى دِينَنَا وَالسِتْـــرُ مَسْــــئُولُ
أبْقَـــاهُ مَــــعْ وُلــــدِهِ رَبِّـــــي لَنَا وَزَرًا	أزْرًا وَزِيـرًا وَفِــي أعْمَـارِهِمْ طُــولُ
تَارِيــخُ فَتْــــــــحِ بَلِغْــــــــرَادَ إذَا سَألَا	فَقُلْ وَجُهْدُكَ هَــذَا القَصْـدَ وَالسُــــولُ	100
ثُمَّ الصَّلَاةُ عَلَى المُخْتَــارِ أَفْضَل مِــــنْ	بَنِى وَمَنْ قَدْ حَوَاهُ العَرْضُ وَالطُّــولُ
فَكُلُّهُمْ إنْ نَظَـــرْتَ الحَـــقَّ مَنْبَتُـــــــهُم	إلى المَقَــــامِ الَّذِي آوَيتَهُ مَفْضُــــــولٌ
وَالآلِ وَالصَّحْبِ مِنْ يَـوْمِ النِّضَــالِ إذَا	لَاقَى العِدَا ناضَل والقَــرْنُ مَنْضُــولٌ

Prijevod kaside

(Fol. 80b)

Hvaljen neka je Allah, ova namjera i želja ova

Uže je džihada što se veže za Allahovu pomoć.

Hvaljen neka je Allah, koji nam je ponovo

Kao i ranije, nad neprijateljem našim darivao nadmoć.

Hvaljen neka je Allah što nam je sudba naklonjena bila

Pa je vjera, nad nevjerom poniženom, nadmoć ostvarila.

Slavljen neka je Onaj čija naredba je 'budi'

I sve se ostvari, što On zaželi i naredi.31

5 Nema božanstva sem Njega, Jedinstvenog Jedinog

I svakog vladara, pored Njega, baca poniženog.

Allah je najveći, istina je došla i zabludu

što je na Zemlji bila, uništila, a vjeri je

Vazda, pobjeda od Slavljenog Gospodara, obećana

i vjernicima je darivana, dok je oštrica nevjere otupila.

Sljedbenici zablude, u slijepilu tame tumaraju

Dok se oči vjernika svjetlošću upute ukrašavaju.

Naše sablje režu vratove nevjernika

Koliko samo sablje vjere sasjekoše prokletnika.

10 Za četvrt godine32 osvojismo Šarkoj,33 a sad'

ćemo ti sve o osvajanjima što počeše tad kazat`.

Tako i iz Kal‘atu Musa34 ljudi pobjegoše
Uzvikujući 'bježite', kada silu našu ugledaše.

Tako i u Vidinu,35 pobjeda pripade Allahovom dinu

A vjerni Allahu svoju prepustiše sudbinu.

I Erdelj36 se pokori nakon što ugovor s nama prekriši

Pokornost nam iskazaše i slabost svoju pokazaše.

I Hajzer37 bi uhvaćen međ' vojnicima što su zarobljeni

Vojnike poraziše i vlasnike svinja u čelične okove baciše.

15 I njihov tabor krhak i slabašan bješe

Pred nama se razbježaše i nimalo čvrsti ne ostaše.

Tabor njihov niti jednog trena nije bio postojan

U mjestu svom, kako nas napadnuše, tako i uzvratismo.

Utvrdili su se, al' se razbježaše, ta' to je družina

Propala, a njihov tabor je skupina ponižena.

A u Nišu,38 ruke naše njihovih duša se domogaše,
od straha propadoše i gonjenji tom mišlju se uništiše.

Sigurnost im pružismo kad za nju zamoljeni bismo

Jer među njima samo ranjenike i slabašne ostavismo

20 Putevi kuda su se kretali postadoše trpeza

Na kojoj zvijeri svoj obrok pronalaze.

Tako i u Semenederu39 koplja vaša uđoše

A i naše sablje, te vojnike branioce pobiše.

Glave njihove od tjelesa se odvojiše

A trupla im razbacane lešine postadoše.

(Fol. 81a)

I tvrđava Ihram,40 na Bajram nam pade u ruke41

Kako bi rušenje izbjegla, pokori se, ihramom ogrnuta.

I Feth-i Islam42 se, kao što ime veli, vratio i zablistao
Kada je blagošću islama zaogrnut bio.

25 I tvrđave nakon nje, sve osvojene bjehu

U njima se mushafi uče, a ne čitaju evanđelja.

Godina osvajanja, što će je historija zapisati

Godinu pobjede, brojanja i snova ostvarenja.

U čevrtom mjesecu,43 osvajanja počeše

S' godinom novom,44 a tekbiri i tehlili ih pratiše.

I taj Beograd,45 u njegovo polje se spustismo

Sem borbe na mejdanu, ništa drugo ne htjedosmo.

Njime jezdi junak, do zuba naoružan

Na rog, obuzeto ratom, zauzet.

30 Talasi vojske ko more njegove zidine zapljuskuju

A krvlju nevjernika zemlju mu natapaju.

I natopile sablje naših ljudi što su žrtvovali

Svoje živote što su za Džennet nepovratno prodali.

Po grudima njihovim rane padaju

I ponor smrti da izbjegnu ne mogu.

Od žestoke skupine čiji je prvak rekao

Kada se s neprijateljem sretnete, napadajte.46

Britkom sabljom srdžbe napadaju
Oštricama, blistavilom munje izbrušenu.

35 Napali su kopljima od akacije, oštrica

Krvlju obojenih, što se u dužini svojoj previjaju.

Napali su lukovima stijela preciznih

I strijelica pravih, vrhova oštrih i britkih.

Napali su pravim strijelama, koje kada gađaju pogode

I čije oštrice do samog srca probadaju i dolaze.

Napali su topovima čija đula kada opale

U zraku se strašni glasovi prolome.

Čiji je zvuk kao zvuk strašnog groma

A vatra što je bljuju, poput munje što oči zabljesne.

40 Jedan od njih sedamdeset krava vuče

Dok njegovi točkovi, što ga nose, u zemlju propadaju.

Njegova đula k'o da su munja, vatrena buktinja

I najčvršće tvrđave ruši i uništava.

Napadaju kumburama, koje kada se zapale

Uzdignu zrak što se poput krune nadvisuje.

Pa se vrati, spusti na zemlju brže

Neg' se uzdigla, te se po zemlji svuda razasula.

Ubrzo su se raspale i u djelićima raspršile

U više il′ manje od sedamdeset komada i postale samo slika.

45 I vide se samo trupla i djelovi tjelesa

Glave od tijela odvojene, svi su pobijeni.

(Fol. 81b)

Osim onoga koga je Gospodar naš zaštitio

A takvih je, doista, malo i neznatno.

Vatra je njihova spržila sve što je dohvatila

Bilo sirovo ili suho, a prizor je zastrašujući.

Oni svojim puškama što barut ispaljuju napadaju

U snažnim rukama što kokot puške pridržavaju.

Kuršumi njegovi neprijatelje ubijaju

Od tijela čovjekova samo sito ostavljaju.

50 Kao da su ostaci vojske Ebrehine

Na čijem čelu neposlušni slon47 bijaše.

Njihova tvrđava postade im k'o dolina Muhassir

A naši junaci bjehu poput ptica Ebabil.

A kuršumi što ih puške naše ispališe

Grumeni su gline iz Vatre, što na njih danas padoše.

Po zemlji su pobacani i u prašinu uvaljani

Te su postali kao lišće koje crvi rastočiše.48

Na njih se bič Allahove srdžbe spustio

Te tvrđave njihove u srdžbi, vatrom rasplamsao.

55 Njihove tvrđave su porušene, tako da su temelji

Sada na vrhu gomile kamenih ruševina isplivali.

Na zidovima tvrđave njihove put se otvorio

Te smo se plijena dočepali, a da vrata nismo otvorili.

Kao da su narod Lutov, što ih je snažan glas zadesio

Pa je Džibrilov glas cijelu njihovu zemlju prevrnuo.49

Dvadeset hiljada50 njih, života mi moga, stradaše

U jednom kratkom satu jednog običnog dana.

Pod ognjem, pod vodom i teškim zidinama srušenim

I bujicom oštrom, i strahom koji ih obuze.

60 Ovo je onim što razuma imaju opomena

I dokaz ljudima od znanja, ako pitaju.

I snaga srca vjerničkih onoga dana kada su

bez kukavičluka i neuspjeha napali.

Pomislili su da im je pobjeda pripala

I da je plaćanje kazne njihove odloženo.

Iblisova obećanja obmanu im povećaše

A njegova obećanja samo su puste laži.

Vara ih i obmanjuje, pa ih u smrt odvodi

Jer, života mi, sam đavo je njihovo neprijateljstvo probudio.

65 I obistinilo se obećanje našeg Gospodara

Pa zamke sljedbenika krsta su samo obmane.

Ubijajte ih, žrtve su svojih spletki51

To je naredba i obećanje, a obećanje Allahovo istina je.

Odazvali smo se i borili se, te nam je pobjeda

Darivana, a pobjeda nema odlaganja.

Tako i tvrđave okolo nje, sve one

Su se predale, a oni koji su u njima su zarobljeni bili.

(Fol. 82a)

Među njima je i Havala,52 što je svoj zavjet ispunila

Te je svoje žitelje, u lancima okovane, predala.

70 Bukurdelen53 i Varadin54 a i druge tvrđave

A Osik55 je zapečatio, što je pečat završenim bio.

Spominjem i Džeziru56 što je zločine njihove obrukala

I rekla im ta vjera vaša je lažna i krivotvorena.

Ja se vraćam islamu kajući se

Jer vjera islam je čista i pročišćena.

Neka vam je vječan rat, a njima neka je razuman mir

Ne želim nevjerstvo makar i poznato bilo.

Ja vas se odričem, kao što se njima predajem

Potpuno, spasivši se od vas, jer vi ste nesreća.

75 Oni su vjeru prihvatili, pa su u miru sačuvali se

A Dunav poput Nila sličan je.

Čak i Beograd sliči Misiru57 u udobnosti

I sigurnosti, u tome nema nikakve dvojbe.

Pa nam je Allah strah zamijenio sigurnošću

Hvaljen neka je Onaj čija riječ se ne mijenja.

I potpuna hvala onome što tugu odagna

Od nas, koji nam ga je u nasljedsto ostavio.

Na kraju će vjernici pobjedu dočekati

I neprijateljstvo ćemo samo nasilnicima pokazati.

80 Allah je zaštitnik onih koji vjeruju

A nevjernici niti zaštitnika niti posrednika imaju.

Oni ništa, sem pustih želja njihovih, nemaju

I nadu i obmanu koju im Iblis uliva.

Zamke njegove slabost su, a zaštita njegova

Pravo su neprijateljstvo.

Lukavstvo Moje trajno je, riječi su našeg Pomagača

A slabost nije osobina niti karakteristika snažnih.

Odabrao je Mustafa-pašu58 da se protiv njih bori

Svojom odlučnošću i darežljivošći što ju je pokazao.

85 Veliki vezir, pomagač vjere, smrt za neprijatelje

Nad nevjernicima, Allahova sablja isukana.

Kao da je Halid59 u hrabrosti svojoj, a u plemenitosti

Maʻnovu60 vrijednost je umanjio, te je škrt naspram njega postao.

Snagom svojom uništio je vojsku prokletnika, a

Vjeru našu oživio, kada je Šerijat nepoznat postao.

Došlo je vrijeme, u njegovom zemanu da nevjernici

Postanu razjedinjeni i raštrkani i da ih nesreća pogodi.

Na kopljima glave njihovih mrtvaca kruže

Dok su vratovi živih konopcima privezani.

90 Pobjeda i pomoć Gospodara nebesa mu je pripala

A dostojanstvo i život i dobročinstvo su traženi.

Ova osvajanja bila su blagoslovljena

A njegov neizmjerni trud primljen i plodonosan.

(Fol. 82b)

Pomaganje vjere, od oca mu je njegova61

I od brata njegova,62 to se međ' ljudima naslijeđuje.

Pravda je njegova ambicija, a iskrenost mu je priroda

Odlučan je u plemenitom moralu, gorostasan.

Dobročinitelj, bogobojazan, čist, majci pokoran

Suzama svojim, što u tami noći liju, prepušten.

95 Ne želi nasilje i nepravdu, da se međ' ljudima šire

Pa makar bilo koliko zrno ječma ili riže glazirane.

U pravdi njegovoj pravičnost je uzdignuta, njemu bliska

A svaki nasilnik ponižen, porobljen i okovan.

Istina se sprovodi, potlačenog pomaže

A nasilnika nesreća sustiže i biva okovan.

Hvala Allahu, što nam je Gospodar oživio

Sa Mustafom vjeru našu i oprez preporučio.

Sačuvao nam ga, sa sinom njegovim,63 Gospodar naš kao pomoć

Utočište i vezira i podario im dug život.

100 A onome ko pita, za godinu osvajanja Beograda

Ta, reci mu: Tvoj trud je ova namjera i želja.64

Onda neka je salavat na Odabranog vrednijeg

Od svih, od svih ljudi uzduž i poprijeko.

Svi oni, po porijeklu, ako pogledaš pravo

Predodređeni su Visoki Položaj, koji si pripremio.

I porodica i prijatelji na dan borbe

Kada je napao neprijatelje pobjednik a rog je pobijen.

Zaključak

U ovom radu nije ni izdaleka iscrpljen materijal koji al-Qaṣīda al-lāmiyya al-balġrādiyya Muḥammada b. ʻAbdurrasūla al-Ḥusaynīja al-Barzanǧīja pruža istraživačima, kako onima koji se bave arapskom poezijom i književnošću, tako i onima koji se bave historijom, jer ona, pored svoje književno-estetske vrijednosti, predstavlja i svojevrsni historijski dokumenat, iz pera direktnog učesnika osmanskog pohodu na Srbiju 1690. godine. Svi dosadašnji istraživači i historičari koji su o ovome pohodu pisali služili su se, ili osmanskim ili evropskim izvorima. Koliko je namo poznato, ovo je prvi put da se susrećemo s izvorom na arapskom jeziku, i to u formi kaside, koja još nije objavljena, ni u arapskom svijetu, ni izvan nje ga. Ono što je posebno zanimljivo jesu činjenice: da je autor kaside Muḥammad b. ʻAbdurrasūl al-Ḥusaynī al-Barzanǧī, po porijeklu bio Kurd, da je bio muftija šafijskog mezheba u Medini, dakle, u samoj kolijevci islama, da je preko Aleksandrije i Galipolja u Srbiju došao u osmanskoj vojsci iz Egipta, čiju su okosnicu činili Bošnjaci, da se rame uz rame borio s Tatarima s Krima i da je bio u sviti velikog vezira Mustafa-paše Ćuprilića, Albanaca, te da su se svi, zajedno, borili za Osmansko Carsvo, na čijim je ruševinama, kada se raspalo, nastalo preko 25 nezavisnih država.

The Ottoman conquering of Serbia 1690 according
al-Qaṣīda al-lāmiyya al-balġrādiyya

Abstract

This paper provides a brief overview of the events after the defeat of the Ottoman Empire outside the gates of Vienna in 1683 with special reference to losses of the Ottoman territories in regions of today's Serbia, Kosovo and Macedonia and counter offensive of the Grand Vizier Mustafa-pasha Ćuprilić against the Habsburgs in late 1689 and in the summer of 1690 during which the Ottomans managed to regain most of the lost towns and fortreesses south of the Sava river, including and Belgrade. The main focus of interest is on, so far, unpublished al-Qaṣīda al-lāmiyya al-balġrādiyya of Muḥammad b. ʻAbdurrasūl al-Ḥusaynī al-Barzanǧī (1630-1691) mufti of Shafi‘ī mazhab (school of thought) of Madinah, who directly participated during the military campaign on Serbia in 1690 in the army of the Grand Vizier Mustafa-pasha Ćuprilić. The paper gives a brief overview of the history of qaṣīda as poetic form in the ancient, classical and post-clasical period of Arab-Islamic literature, a short analysis of stylistic elements of qaṣīda, detailed author's biography and bibliography, the integral text of the authentic manuscript on Arabic language No.2154/6, the original manuscripts were kept in the library of Faizullah Effendi in Istanbul, and translation to Bosnian language, with extensive footnotes of the chronology of the campaign, explanation of the names of places, towns and fortresses, also the basic informations about the most important personalities mentioned in the qaṣīda. The facsimiles of the original manuscript have been also attached to the paper.

Key words: Qasida, al-Barzanǧī, Ottoman Empire, Serbia, Belgrade, history, stilistics.

1 Detaljnije o formi kaside vidi: Sulejman Grozdanić, Na horizontima arapske književnosti, Svjetlost, Sarajevo 1975., str. 21-26.

2 Vidi: Tāhā Ḥusayn, al-Maǧmūʻāt al-kāmila li-muʼallafāt ad-duktūr Tāhā Ḥusayn: al-Ḫulafāʼ ar-rašidūn, al-Muǧallad 4, Dār al-kitāb al-ʻālamī, 1985).

3 Vidi: Filip Hitti, Istorija Arapa od najstarijih vremena do danas, II izdanje, Sarajevo, 1973., str. 147-206.

4 Opširnije o ovoj vrsti poezije vidi: al-Nu‘mān ‘Abd al-Muta‘āl al-Qāḍī, Ši‘r al-futūḥ al-islāmiyya fī ṣadr al-islām, Maktaba al-ṯaqāfa ad-dīniyya, 1426/2005.

5 Kasida se nalazi na fol. 89a-91b u rukopisu br. 7228 u Biblioteci kralja Abdulaziza u Rijadu i na fol. 80b-82b u rukopisu br. 2154/6 u Fejzullah-efendijinoj biblioteci u Istanbulu. Kao podloga za ovaj rad korišten je rukopis iz Istanbula.

6 Razloge za to treba tražiti u činjenici da su se tokom više od tri stoljeća nazivi mjesta, gradova, rijeka i tvrđava, o kojima se u kasidi govori, toliko promijenili da su za arapske istraživače bili nepoznati. Zato se u podnožnim napomenama ovoga rada i daju opširnija pojašnjenja o imenima i historiji toponima, a posebno tvrđava, od kojih se većina može vidjeti na adresi: www.google.com/search?q=tvrđave+u+srbiji&oq=Tvrđave (25. 11. 2018).

7 Poznat i kao Fazil Mustafa-paša (1637-1691). Porijeklom je iz znamenite albanske porodice iz okoline grada Berata u današnjoj Albaniji, čiji su članovi tokom 17. i 18. stoljeća zauzimali visoke položaje u Osmanskom Carstvu. Porodica je prozvana Köprülü (Ćuprilić) prema gradu Köprü u sjevernoj Anadoliji, koji je kao posjed dobio osnivač dinastije, Mustafa-pašin otac, Mehmed-paša. Mustafa-paša je bio vezir 1680-1689, a veliki vezir 1689-1691. godine. Potisnuo je austrijsku vojsku s područja južno od Save i ponovo zauzeo Beograd 8. oktobra 1690. godine. Poginuo je kod Slankamena 19. augusta 1691. godine.

8 Austrougarski vojskovođa i komandant srpske milicije tokom Velikog bečkog rata. Poginuo u borbi s Osmanlijama u Bici kod Lugoša u istočnom Banatu 21. septembra 1695. godine.

9 Srpski patrijarh (1633-1706). Od 1669. pećki mitropolit, a od 1674. patrijarh. Politički vrlo aktivan, 1688. traži od Rusa pomoć i pokušava uspostaviti vezu s Rimskom kurijom i Venecijom. Na Cetinju i u Nikšiću buni narod protiv osmanske vlasti, a u Prizrenu sklapa sporazum s austrijskim generalom E. S. Pikolominijem o zajedničkoj borbi protiv Osmanlija. Nakon austrijskog poraza u Kačaničkoj klisuri, povlači se s austrijskom vojskom do Beograda i 1690. naseljava u Ugarskoj. Privilegijem Leopolda I. od 1690. priznat kao poglavar i patrijarh Srba u Ugarskoj. Uspostavio srpsku crkvu u Habsburškoj Monarhiji.

10 Za tragediju koja je poslije Bitke kod Kačanika zadesila Staru Srbiju pojedini srpski historičari kažu da je bila tolika da se može porediti jedino s onom iz Muratovog i Bajazidovog vremena (v. G. Stanojević, Srbija u vreme bečkog rata 1683-1699, Beograd, 1976., str. 163 i J. N. Tomić, Deset godina iz istorije srpskog naroda i crkve pod Turcima (1683-1693), Beograd, 1902., str. 176). U nastojanju da preostali srpski narod i sveštenstvo pokorno sultanu liši svakog, pa i formalnog utjecaja Arsenija III, Porta je svojim beratom od 18. redžeba 1102. (17. aprila 1691.) godine na prijesto Svetog Save postavila Grka Kalinika I Skopljanca (patrijarh 1691-1710), kojega je srpski živalj smatrao šizmatikom, prokletnikom i uljezom na stolici Svetog Save, pa čak i Turčinom većim od Turčina (v. Nebojša S. Šuletić, „Berat patrijarha Kalinika I“, Zbornik Matice srpske za istoriju, 83, Novi Sad, 2011., str. 97-104 i G. Stanojević, nav. djelo, str. 193).

11 Osmanlije su Skoplje, kao i ostala mjesta, zatekle potpuno spaljeno. Naredbu o spaljivanju Skoplja 26. i 27. oktobra 1689. godine (dakle, tačno 8 godina prije nego je Eugen Savojski spalio Sarajevo) izdao je general Pikolomini, jer nije imao dovoljno vojske da ga brani. U svome izvještaju caru Leopoldu I on piše: „Varoš Skoplje je gotovo velika kao i Prag, bez zidova je i šanaca. Našao sam je napuštenu, a namirnicama bogato snadbijenu...Prilike su zahtijevale da se o njima dobro promisli. Dobio sam štafetu da se markgrof Ludvig Badenski povlači, pa sam odlučio, no vrlo nerado, da varoš pod pepelom sahranim. Bilo mi je žao da zgrade, kakvih u ovom ratu nisam još vidio, džamije od najfinijeg mermera i porfira s hiljadama svjetiljaka i pozlaćenih Kurʼana ukrašenih, kojima bi čovjek i u Rimu poklonio pažnju, cijele starine, vrtove i zabavišta, iako po barbarskom ukusu, te velike zalihe živežnih namirnica moram predati plamenu. Ali da neprijatelju ništa ne prepustim, da strah i trepet među varvarske narode utjeram i oružje svoga gospodara i u najudaljenijim krajevima učinim strašnim, pošao sam da djelo izvršim. Po svim varoškim ćoškovima su ljudi s buktinjama postavljeni. Na znak od tri topovska pucnja izbio je plamen, dim je pomračio sunce 26. oktobra. Još idućeg dana, mi smo stajali na jednoj uzvišici i pod odjecima ratnih instrumenata posmatrali kako ovo lijepo mjesto gori.“ (v. Smail Softić, „Muslimanske starine u Skoplju“ Izvještaj za školsku 1933-34 god. Državna medresa kralja Aleksandra I u Skoplju, str. 55).

12 Tatjana Katić, Tursko osvajanje Srbije 1690. godine, Centar za osmanističke studije, 2012. (Beograd : SGC) – 176 str. (Biblioteka STUDIA OSMANICA, knj. 1). U podnožnim napomenama ovoga rada podaci iz navedenog djela su često crpljeni.

13 ʻUmar Riḍā Kaḥḥāla, Muʻǧam al-muʼallifīn - Tarāǧim muṣannifī al-kutub alʻarabiyya, Dār Iḥyāʼ at-turāṯ al-ʻrabī (u daljem tekstu: Kaḥḥāla...), Bayrūt-Dimašq, IX, str. 308 i X, str. 165.

14 Ibrāhīm b. Ḥasan al-Kūrānī (1616.-1690.) poznati islamski pravnik (faqīh) i muhaddis iz Medine, autor preko osamdeset pisanih djela iz racionalnih i tradicionalnih znanosti (al-ʻulūm al-ʻaqliyya wa an-naqliyya), također je po porijeklu bio iz Šahrizūra u Iraku (v.: Kaḥḥāla, I, str. 21 i Brockelmann, G II, 385-386 i S II, 520-521).

15 Aḥmad b. Muḥammad b. Yūnus ad-Duǧānī al-Badrī al-Ḥusaynī al-Anṣārī al-Madanī, Ṣafiyyuddīn al-Qašāšī (1583.-1661.) je poznati islamski učenjak i pisac s naglašenom sufijskom orijentacijom (v. Kaḥḥāla, II, str. 170 i Brockelmann, G II, 392 i S II, 535).

16 U pohodu na Srbiju učestvovalo je blizu 100.000 vojnika, među kojima je bilo i oko 3.000 vojnika iz Egipta i Hidžaza, koji su brodovima prebačeni iz Aleksandrije u Galipolje. Iako se u literaturi vojska iz Egipta i Hidžaza obično naziva egipatskom, pouzdano se zna da su njenu okosnicu činili Bošnjaci, čiji su daleki preci poslije osvajanja Egipta 1517. godine pod zapovjedništvom velikog vezira Sinan-paše Borovinića u doba sultana Selima I Javuza (sultan od 1512-1520. i halifa svih muslimana od 1517.), dovedeni kao graditelji i posadnici tvrđava širom Egipta, odakle su iz sedam odžaka osmanske vojske redovno regrutovani kao posadnici tvrđava u Hidžazu, uključujući i tvrđave u Mekki i Medini. Kod nas je malo poznato da je Bošnjak Ali b. Muhammed b. Zafer-aga (Zaferagić) 1082-1093. (1671-1682.) godine bio 362. po redu emir (guverner) Medine (v. Muḥammad ʻUmar, Ibn al-Faqīh, Tuḥfa al-Madaniyyīn, str. 382 i ʻĀrif Aḥmad ʻAbdulġanī, Tārīḫ umarāʼ al-Madīna al-Munawwara - Dār Kanān li aṭ-ṭibāʻa wa an-našr wa at-tawzīʻ, Dimašq aš-Šām, 1417/1996., str. 355-356). Na ovome tragu treba tražiti i učešće medinskog muftije Muhammeda Berzendžija, autora kaside, u sviti velikog vezira Mustafa-paše Ćuprilića u pohodu na Srbiju 1690. godine.

17 Vidi: Tārīḫ as-Sulaymāniyya, Waḍaʻahū bi al-luġa al-kurdiyya al-ʻallāma al-maġfūr lahū Muḥammad Amīn Zakī; Naqalahū ilā al-ʻrabiyya al-Mulā Ğamīl b. al-Mulā Aḥmad ar-Rūzbayānī sana 1370 al-hiǧriyya - 1951 al-mīlādiyya; Ṭabʻ Šarika an-našr wa aṭ-ṭibāʻa al-ʻarabiyya al-maḥdūda, Baġdād.

18 Među najpoznatija al-Barzanǧījeva djela spadaju: al-Išāʻa fī ašrāṭ as-sāʻa (historija); Mirqāt aṣ-ṣuʻūd fī tafsīr awāʼil al-ʻuqūd, Anhār as-Salsabīl fī šarḥ Anwār at-tanzīl li al-Bayḍāwī, aṣ-Ṣila wa al-ʻāʼida fī tafsīr awāʼil al-Māʼida, Mizāǧ az-Zanǧabīl li ḥiyāḍ asrār at-taʼwīl fī at-tafsīr (tefsir); Iḍāʼa an-nibrās li izāḥa al-wiswās al-ḫannās, Buġya aṭ-ṭālib li īmān Abī aṭ-Ṭālib (akaid); Ḍiyāʼ as-sirāǧ fī Layla al-Isrāʼ wa al-Miʻrāǧ (sira); Riǧl aṭ-ṭāwūs fī šarḥ al-Qāmūs (leksikografija); Ḫāliṣ at-talḫīṣ fī Muḫtaṣar Talḫīṣ al-Miftāḥ (stilistika); al-Maqāla as-sanniyya fī tawḍīḥ iʻtirāf al-Ǧāmī ʻalā al-ḫamriyya (književnost). Vidi opširnije: Al-Baġdādī, Ismāʻīl-paša: Īḍāḥ al-maknūn fī Ḏayl ʻalā Kašf aẓ-ẓunūn ʻan asāmī al-kutub wa al-funūn, Istanbul 1945-45., Cilt I, str. 59, 86, 94, 99, 106, 148, 159, 220, 231, 279, 281, 283, 293, 426, 474, 549, 576, 577 i 580; Cilt II, str. 29, 36, 44, 62, 73, 75, 91, 103, 107, 131, 160, 194, 201, 212, 221, 227, 249, 253, 254, 468, 538, 565, 619, 648, 649, 676, 682 i 720.

19 Metar al-basīṭ ima osnovnu paradigmu مُسْتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ مُسْتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ---مُسْتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ مُسْتَفْعِلُنْ فَاْعِلُنْ, elidiranjem na zadnjim slogovima polustiha dobija se al-basīṭ at-tām. Treba napomenuti da u nekim stihovima pjesnik odstupa od metra, dodajući jedan slog.

20 Navode prepisivača u dijelu u kojem se spominje samo 1101. godina po Hidžri, treba s rezervom prihvatiti, jer je autor kaside na pohodu bio i prilikom osvajanja Beograda i drugih tvrđava koje su osvojene poslije Beograda, a to je bilo početkom 1102. godine po Hidžri.

21 Bilješka o prijepisu u izvorniku glasi:

تمّت وبالخير عمّت وقد أنشأ هذه الأبيات الإمام الجليل العالم العلاّمة الحبر الفهّامة السّيّد محمد بن السّيّد رسول البرزنجي في مسيره للجهاد مع الصّدر الأعظم سنة واحدة ومائة وألف من الهجرة النّبويّة على صاحبها أفضل الصّلاة وأكمل السّلام وصلّى الله على سيّدنا محمّد وعلى آله وصحبه وسلّم تسليمًا كثيرًا إلى يو الدّين.

22 Ovom vrstom stilističkih obilježja u kasičnoj arapskoj stilistici bavi se stilistička disciplina ʻIlm al-bayān (nauka o jasnom izražavanju), koja koristeći se stilskim figurama pomaže „u jasnom izražavanju istog značenja na više načina s različitim stepenom jasnoće kako bi se izbjegle greške u slaganju iskaza sa željenim značenjem“. Vidjeti: Abū Yaʻqūb Yūsuf b. Abū Bakr b. Muḥammad b. ʻAlī as-Sakkākī, Miftāḥ al-ʻulūm, Ḍabaṭahū wa-kataba hawāmišahū wa-ʻallaqa ʻalayhi Naʻīm Zarzūr, aṭ-ṭabʻa aṯ-ṯāniya, Dār al-Kutub al-ʻilmiyya, Bayrūt, 1407/1987, 162; Munir Mujić, Tropi i figure u arapskoj stilistici, Orijentalni institut u Sarajevu,Sarajevo, 2011, 21-26.

23 Ukrašavanjem iskaza u klasičnoj arapskoj stilistici bavi se stilistička disciplina ʻIlm al-badīʻ (nauka o ukrašavanju) koji moraju biti prilagođeni govornoj situaciji i izražavati jasno značenje. Vidjeti: Ğalāluddīn Muḥammad b. ʻAbdurraḥmān b. ʻUmar b. Aḥmad b. Muḥammad al-Ḫaṭīb al-Qazwīnī, Al-Īḍāḥ fī ʻulūm al-balāġa: al-maʻānī wa al-bayān wa al-badīʻ: Waḍʻa ḥawāšīhi Ibrāhīm Šamsuddīn, aṭ-ṭabʻa al-ūlā, Dār al-Kutub al-ʻilmiyya, Bayrūt, 1424/2003, 255; Teufik Muftić, Klasična arapska stilistika, El-Kalem, Sarajevo, 1995, 104; Munir Mujić, Tropi i figure u arapskoj stilistici, Orijentalni institut u Sarajevu,Sarajevo, 2011, 135-141.

24 Sura al-Fīl, 1-5.

25 Abraha b. aṣ-Ṣabāḥ, Abū Yaksūm bio je namjesnik (amīr) abesinskog vladara u Jemenu. On je sa svojom vojskom u godini rođenja poslanika Muhammeda, s.a.v.s., poznatoj pod imenom Godina Slona (Sana al-Fīl), pokušao zauzeti Mekku i srušiti Ka‘bu, ali u tome nije uspio (Vidi opširnije: Al-Ḥāfiẓ Ismā‘īl Ibn Kaṯīr, Tafsīr al-Qurʼān al-‘aẓīm, al-ǧuzʼ ar-rābi‘, Dār al-ḥīṯ al-Qāhira, 1414/1993, str. 552-556).

26 Kurʼan, sura al-Faǧr, 13.

27 O intertekstualnim vezama arapske poezije i Kur᾿ana vidjeti: Berin Bajrić, „Poznavanje sadržaja Kur’ana kao preduvjet razumijevanja sufijske poezije na orijentalnim jezicima“, Prilozi za orijentalnu filologiju, Orijentalni institut, Sarajevo, 60/2010, str. 93-108.

28 Ovim se aludira na 120. ajet iz sure an-Nisāʼ koji u prijevodu glasi: On (šejtan) im obećava i primamljuje ih lažnim nadama, a ono što im šejtan obeća samo je obmana.

29 Puno ime mu je Muḥammad b. Saʻīd b Ḥammād b. Muḥsin b. ʻAbdullāh aṣ-Ṣinhāǧī al-Būṣīrī. Rođen je u selu Dalāṣ u Gornjem Egiptu 608/1211. godine, odrastao u selu Būṣīr (na koptskom znači Hram Ozirisa), udaljenom 14 km od al-Ğīze s poznatim piramidama (po kojem je i dobio nadimak al-Būṣīrī), a umro u Aleksandriji 694/1294. godine. Puni naziv njegove kaside je al-Kawākib ad-durriyya fī madḥ Ḫayr al-bariyya, ali je poznatija pod skraćenim nazivom Qaṣīda al-Burda (v. Kaḥḥāla, X, str. 28 i Brockelmann, G. I, str. 264-264 i S I, str. 467-472). Tekst kaside je dostupan na: www.tunisia-sat.com/forums/threads/2873014/ (25. 11. 2018).

30 Aḥmad Šawqī b. ʻAlī b. Aḥmad, poznat i pod nadimkom Amīr aš-Šuʻarāʼ(Princ Pjesnikā) rođen je u Kairu 1285/1868. godine, gdje je i umro 1351/1932. godine (v. Kaḥḥāla, I, str. 246-250). Integralni tekst njegove kaside dostupan je na: www.arabicnadwah.com/arabpoets/burdah-shawky.htm (25. 11. 2018).

31 Autor aludira na 82. ajet sure Yā-Sīn „A odredba Njegova, kad On nešto hoće, samo je da tome kaže: Budi! i ono biva!“

32 Tj., u posljednjem kvartalu hidžretske godine, odnosno u mjesecima: ševvalu, zu-l-kaʻdetu i zu-l-hidždžetu 1101. (8. jula – 4. oktobra 1690.) godine, što se u potpunosti podudara i sa hronologijom događaja koje u svojoj hronici Vākiʻāt-i Sefar-i Sultān-i Süleymān-i Sānī naveo i drugi učesnik ovoga pohoda Abdullah ibn Ibrahim al-Uskudari.

33 U arapskom izvorniku شاركوى Šarkoj, odnosno Šehirkoj, tj. tvrđava Pirot. Osmanlije su Pirot zauzele 10. augusta 1690. godine, nakon što su neprijateljskim vojnicima dozvolile da se s ličnim naoružanjem povuku u Belu Palanku, s tim što su svi oni koji su smatrani podanicima sultana morali ostati. Iz kolone carskih vojnika koji su se povlačili izdvojeno je 26 hajduka. Osmanlijama je predato oko 300 pripadnika raje, žena, djece, staraca i preko četrdeset ranije zarobljenih muslimana. U pirotskoj tvrđavi zatečeno je devet buradi crnog baruta, četiri šakaloz topa, petsto mjerica ječma i dva hambara s brašnom.

34 U izvorniku na arapskom stoji قلعة موسى, dok se u osmanskim izvorima navodi pod imenima موسى پاشا قلعه سي Musa-pašina tvrđava (grad), موسى پاشا پلنقه سي Musa-pašina Palanka, a od 1877. godine آق پلنقه Bela Palanka. Evlija Čelebi navodi da su hajduci razbojnici 1048/1639-40, kada je Kodža Musa-paša, bio budimski namjesnik, u ovome mjestu napali jedan veliki karavan i pobili mnogo muslimana. Zbog toga je Musa-paša ovdje podigao ovaj divni grad i poklonio ga Murad-hanu, osvajaču Bagdada. Odatle ga i nazivaju Musa-pašinim gradom ili Palankom. Musa-pašina tvrđava sagrađena je od kamena. Prema Uskudarijevu opisu tvrđava je bila kvadratnog oblika, čije su strane bile duge oko 130 aršina (98,5 m). Na ćoškovima su stajale kule kružnog oblika, a na sredini svake strane još po jedna kula (ukupno 8). Na vrhu zidina između svake od osam kula, nalazilo se po 36 nazubljenih otvora. Musa-pašina tvrđava imala je dvije kapije, veću okrenutu prema jugu i manju okrenutu prema sjeveru. Evlija Čelebi navodi da je glavna kapija bila gvozdena. Izvan tvrđave Musa-paša je podigao i veliki han u kome su odsjedali putnici i namjernici. Ovaj Kodža Musa-paša (sin Mehmedov) rođen je u selu Vikoč kod Foče. Najprije ga nalazimo kao silahdara sultana Murata IV. Godine 1040/1630. postao je namjesnik u Egiptu. Kasnije je bio član Divana i tri puta budimski vezir. Kada je Murat IV poveo vojnu na Bagdad, ostavio je Musa-pašu u Carigradu kao namjesnika. Godine 1055/1645. postao je admiral osmanske mornarice (kapudanpaša) i u tom je svojstvu poginuo u pomorskoj Bici kod Negroponta 22. januara 1647. godine. Musa-paša je imao svojih zadužbina još u Beogradu, Budimu i u Bosni. Imao je više braće i sestara. Musa-pašin sin Husein bio je prvi mutevellija očeva vakufa u Novoj Kasabi. Mutevellija Musa-pašinog vakufa u Beogradu bio je nadzornik njegova vakufa u Novoj Kasabi na Jadru. Podigao je i jednu česmu u Donjoj Tuzli (v. Evlija Čelebi, Putopis – Preveo, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović, Sarajevo, 1979., str. 61-62 i 479). Poslije osvajanja Pirota 10. augusta 1690. godine, Osmanlije su krenule prema Beloj Palanki koju su zauzele 12. augusta. Osmanlije su Palanku zatekle pustu jer se posada, čuvši od pirotskog garnizona vijesti o nadmoći osmanskih trupa, povukla bez borbe.

35 Tvrđava Vidin, poznata i pod imenom Baba Vida nalazi se na velikoj okuci Dunava u sjeveroistočnom dijelu grada-luke Vidina, u sjeverozapadnom dijelu današnje Bugarske, u blizini srpsko-bugarske granice. Tvrđava je građena u periodu od 10. do 14. stoljeća. Tvrđava je obnovljena i predstavlja najznačajniju turističku atrakciju današnjeg grada Vidina. U pohodu na Srbiju 1690. godine Osmanlije su opsadu vidinske tvrđave započele 23. augusta i u nju su ušle sedmi dan opsade 29. augusta 1690. godine, nakon što su branioci istakli bijelu zastavu i zatražili milost. Tvrđavi je dat aman pod uslovom da posada ostavi sve oružje, topove, municiju i provijant i da pješice napusti grad. Više od hiljadu carskih vojnika zaputilo se ka Smederevu, dok je raja, prema uslovima predaje, ostala u Vidinu.

36 U arapskom izvorniku navedeno kao أردل tj. tvrđava Erdelj u Transilvaniji, povijesnoj pokrajini u Rumuniji. Tokom Velikoga (Bečkoga) rata za oslobođenje (1683–99) transilvanski knez Apafi zatražio je zaštitu rimsko-njemačkog cara Leopolda I., koji je 1691. proglasio Transilvaniju krunskom zemljom Habzz burgovaca. Osmansko-tatarska vojska razbila je austrijske snage i zauzela Erdelj 28. augusta 1690. godine.

37 U arapskom izvorniku napisano حيزر (Hajzer). Riječ je o generalu Hajzleru (Donatu) pod čijom je komandom austrijska vojska branila Erdelj. U borbama za Erdelj Osmanlije su zarobile generala Hajzlera i osamnaest visokih zapovjednika, te zaplijenile trideset topova s municijom.

38 Nišku tvrđavu branilo je oko 4.000 hrišćanskih vojnika i nekoliko stotina konjanika koji su prema Uskudariju imali na raspolaganju 12 velikih opsadnih i 95 lahkih poljskih topova. Osmanlije su opsadu Niša započele u noći između 16. i 17. augusta s preko 50.000 vojnika, s tim što se taj broj stalno povećevao. Žestoke borbe s velikim žrtvama na obje strane trajale su sve do 8. septembra, kada je prestala tutnjava topova i puščana paljba, nakon što su branioci zatražili pregovore o časnoj predaji. Prema ugovoru, gradska posada s porodicama mogla je izaći samo sa 100 kola s namirnicama i ličnim naoružanjem, dok su svi zarobljeni muslimani, preobraćenici i hajduci, muškarci i žene, bez izuzetka morali biti predani Osmanlijama. Krajem dana 9. septembra civili, podanici Leopolda I, u pratnji manjeg broja habzburških vojnika, krenuli su iz grada. Grad su prvo napustili žene, djeca i ostalo njemačko stanovništvo koje se za vrijeme jednogodišnje austrijske uprave bilo doselilo u Niš. Posada je tvrđavu napustila sutradan. Prema ugovoru, cjelokupno naoružanje ostalo je Osmanlijama: četiri havana (opsadna topa s kratkom cijevi), osam baljemeza (teških opsadnih topova s dugom cijevi), pedeset i jedan veliki top, četrdeset i četiri kolonbore (lahka poljska topa), mnogo topovskih đuladi i ručnih kumbura (bombi), 1.370 buradi sa 160 tona crnog baruta, te druge opreme i namirnica, među kojima je bilo i 6.000 mjerica brašna.

39 U arapskom izvorniku سمندرة tj. tvrđava Smederevo, koje je u doba osmanske vlasti bilo jedno od najvećih i najbolje čuvanih tvrđava u Srbiji. U pohodu na Srbiju 1690. godine Osmanlije su Smederevo počele opsjedati 26. septembra, kada su na tvrđavu otvorile snažnu topovsku paljbu. Budući da se posada odbila predati, uslijedio je sveopći napad i zauzimanje tvrđave nasilu, uslijed čega su obje strane pretrpjele velike gubitke, a sama tvrđava teško razaranje. U njoj je ostalo samo desetak kuća i jedan polusrušeni minaret bez džamije.

40 U arapskom izvorniku إحرام Ihram, kasnije Hram, a danas tvrđava Ram. Preme Evliji Čelebiji, grad je nazvan ovim imenom zato što je sultan Bajezid Veli (Sveti) 1483. godine tu razastro svoj prostirač (iḥrām). Na tome mjestu kasnije je podignuta petougaona tvrđava na strmenitoj klisuri pored obale Dunava, sa pet čvrstih i jakih kula. U Čelebijinu opisu stoji: Cio grad ima u opsegu pet stotina koraka. Ovo je jaka borbena tvrđava sa dvostrukim bedemom, sazidana od dva reda sjajnog tesanog kamena; građena je tako tvrda kao da ju je gradio Šeddād. Svih pet kula pokrivene su daskom. To su visoke kule sa šiljatim kupolama. U samoj tvrđavi nalazi se Careva džamija (tj. džamija podignuta u ime sultana Bajezida II). Tu postoji jedna demir kapija koja se otvara prema zapadu (v. Putopis, str. 545-546).

41 Prema ovome stihu, tvrđava Ihram (Hram, Ram) Osmanlijama se predala bez borbe, na aman, i u nju su Osmanlije ušle na Hadžijski (Kurban) bajram 10. zu-l-hidždžeta 1101. (14. septembra 1690.) godine.

42 U arapskom izvorniku فتح إسلام Feth-i slam ili Fetislam, odnosno Kladovska tvrđava, nalazi se na obali Dunava, na samom ulazu u današnji grad Kladovo, iz pravca zapada. Čine je fortifikacione cjeline, Malo i Veliko utvrđenje – Kastel, koji je inkorporiran u veću i malu tvrđavu. Velika tvrđava ima dimenzije 480 x 260 m i u osnovi je poligonalna, sa šest kula-bastiona, povezanih bedemima, sa zidanim prolazima, okružena vodenim rovom širine 30 m i pokretnim mostovima, ispred sve tri glavne kapije. Tvrđava je obnovljena i rekonstruisana. Prilikom rekonstrukcije unutar tvrđave otkrivene su mnoge građevine: baruthana, magacini, lagumi, hamam i džamija. U osmanskom pohodu na Srbiju 1690. godine tvrđava Fetislam se predala bez borbe 29. augusta, odmah poslije pada Vidina.

43 Tj., od 1. muharrema 1102. (5. oktobra 1690.) godine.

44 Tj., 1102. godinom po Hidžri koja je počela 1. muharrema (5. oktobra 1690.) godine.

45 U arapskom izvorniku stoji بلغراد Beograd. Početkom augusta 1688. godine austrijska vojska u jačini od 45.500 vojnika pod komandom bavarskog kurfirsta Maksimilijana Emanuela stigla je do Beograda i nakon mjesec dana opsade i borbe ušla u grad 6. septembra 1688. godine. Dvije godine i nepuni mjesec kasnije, Osmanlije su se, poslije zauzimanja Smedereva, 1. oktobra 1690. godine našle pod Beogradom i već 2. oktobra krenule u napad, silovitim jurišom janjičara prvo s dunavske, a potom i sa drugih strana. U prva dva dana neprekidne topovske i puščane paljbe poginulo je mnogo vojnika i na jednoj i na drugoj strani. Osmanlije su ušle u Beograd 8. oktobra i do večeri nijedan kršćanin nije ostao u beogradskoj tvrđavi. Većina ih je stradala u borbi ili se udavila u rijeci prilikom bjekstva. U beogradskoj tvrđavi zatečeno je oko 500 zarobljenika muslimana, što je bilo mnogo manje nego se očekivalo, jer su Austrijanci većinu zarobljenika već bili otpremili brodovima u Budim (Vidi opširnije: Divna Đurić-Zamolo, Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521-1867, Beograd, 1977., str. 205 i Katić 2012, str. 91-101).

46 Ovim se aludira na 4. ajeta sure Muḥammad koji u prijevodu glasi: Kada se u borbi s nevjernicima sretnete po šijama ih udarajte.... sve dok borba ne prestane.

47 U jednoj predaji koju prenosi Ibn Isḥāq se navodi da je u Ebrehinoj vojsci bio slon zvani Mahmud. Kada je Ebrehina vojska bila nadomak Mekke, slona je za uho uhvatio Nufayl b. Ḥabīb i rekao mu: Mahmude, ili lezi, ili se vrati odakle si i došao, jer se nalaziš u Svetoj zemlji. Slon je legao i nikako ga nisu mogli natjerati da nastavi hod prema Mekki (Vidi opširnije: Tafsīr Ibn Kaṯīr, al-ǧuzʼ as-sābiʻ, Dār al-Andalus, str. 372).

48 U stihovima 50-53 aludira se na kurʼansko kazivanje iz sure al-Fīl koja u prijevodu glasi: Zar nisi čuo šta je sa vlasnicima slona Gospodar tvoj uradio! Zar lukavstvo njihovo nije omeo i protiv njih jata ptica poslao, koje su na njih grumenje od gline pečene bacale, pa ih kao lišće koje su crvi istočili učinio? (Prijevod: Besim Korkut).

49 Ovdje pjesnik aludira na 82. ajet iz sure Hūd u kojem se daje opis stradanja Lutova naroda, nakon što ga je, zbog svakojakih grijeha i razvrata, zadesila Božija kazna, opisana riječima Uzvišenog: I kada pade naredba Naša, Mi sve prevrnusmo, ono što je bilo gore – bī dolje, i na njih kao kišu grumenje od pečena blata spustismo, koje je neprekidno sipalo.

50 Prema navodima osmanskih hroničara, prilikom napada na beogradsku tvrđavu poginulo je između pet i osam hiljada branitelja. Ako se ovome doda i broj od deset do šesnaest hiljada poginulih u velikoj eksploziji barutnih magacina i ogromnom požaru koji je eksplozija izazvala, te onih koji su se utopili u rijeci prilikom bijega, može se reći da bi brojka od dvadeset hiljada nastradalih, koju navodi autor kaside, mogla biti približno tačna. Sam Leopold I pisao je svom prijatelju, kapucinskom monahu Markusu dʼAvijanu o gubitku Beograda: Veliko je zlo u tome da su osim tvrđave i tako važnih mjesta ostavljene tolike namirnice, ratna oprema i više od pet hiljada moje najbolje pješadije.

51 Ovim se aludira na 14 ajet sure at-Tawba koji u prijevodu glasi: Borite se protiv njih! Allah će ih rukama vašim kazniti i poniziti, a vas će protiv njih pomoći, i grudi vjernika zaliječiti. (Prijevod: Besim Korkut).

52 U arapskom izvorniku حوالة Havala, odnosno tvrđava Avala. Tvrđava Avala koju su Austrijanci uključili u sistem odbrane Beograda bila je pod opsadom nekoliko kurdskih buljuka. Poziv na predaju branioci su prihvatili, s tim što su tražili određeno vrijeme kako bi dobili odobrenje od zapovjednika Beograda. No, kako su se glasnici iz Beograda dva puta vraćali bez konačnog odobrenja, Kurdi su na Novu hidžretsku godinu 1. muharrema 1102. (5. oktobra 1690.) godine na juriš zauzeli tvrđavu.

53 U arapskom izvorniku بوكردلان tj., Böǧürdelen ili tvrđava Šabac na obali Save. Poslije pada Beograda Austrijanci su sami napustili Šabac, ali su ga prethodno zapalili.

54 U arapskom izvorniku ورادين tj. Varadin ili Oradea, grad-tvrđava u današnjoj Rumuniji 13 km od granice s Mađarskom. Poslije pada Beograda, austrijske posade su se povukle iz Varadina, Iloka i Vukovara. Ne znajući za to, iz Beograda su 13. oktobra poslane anadolske i egipatske trupe pod zapovjedništvom Kamenkaša Ahmed-pašom sa zadatkom da zauzmu Varad, Ilok i druga utvrđenja. Nedjelju dana kasnije ove trupe su se vratile, jer su tvrđave zatekle napuštene i teško oštećene, što je otvorilo prostor neregularnim trupama da pljačkaju.

55 U arapskom izvorniku أوسك Osik, odnosno tvrđava Osijek, na desnoj obali rijeke Drave u istočnoj Slavoniji u današnjoj Hrvatskoj. Grad se bez borbe predao Osmanlijama 14. augusta 1526. godine. Kasnije ga je sultan Sulejman Zakonodavac obnovio i podigao čuveni pontonski most preko Drave i obližnjih močvara do mjesta Darda u dužini od 8 km. Tvrđava je u sastavu Požeškog sandžaka ostala pod Osmanlijama sve do 29. juna 1687. godine, kada su ga zauzeli Austrijanci. Nije tačan navod autora kaside (al-Barzanǧīja) da su ga 1690. godine ponovo zauzele Osmanlije. Istina je da je bosanskom valiji Topalu Gazi Husein-paši carskim fermanom dostavljenom po kapidžibaši bilo naređeno: Tebi veziru, muhafizu Bosne, Husein-paši, naređujem da kada primiš moj visoki ferman, sa junacima Bosne pređeš rijeku Savu, da opsjedneš tvrđavu Osijek i svakako nastojiš da je oslobodiš. Izvršavajući visoki carski ferman, spomenuti je vezir, sa zaimima i timarnicima Bosne, sa zapovjednicima sejmena i ostalim borcima, sa njih preko dvadeset hiljada junaka na dvadeset i tri dana prije Mitrovdana (tj. 15. oktobra 1690) prešao rijeku Savu na skeli Rača i krenuo na Osijek... Opsjedao je tvrđavu Osijek, tukao ju je sedamnaest dana iz šančeva topovima i kumburama, ali je došla zima. Zbog jakih kiša i velike studeni nije mogao tvrđavu osvojiti pa se na Mitrovdan (tj. 5. safera 1102 / 8. novembra 1690. godine) vratio preko Save u Banju Luku (v. Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne 1, El-Kalem, Sarajevo, 1999., str. 414).

56 U arapskom izvorniku جزيرة tj., Ostrvo ili Međurječje. Ovdje se misli na Srijem koji je smješten između rijeka Save i Dunava, istočno od Vukovara u Slavoniji pa sve do Zemuna, gdje se Sava ulijeva u Dunav. Poslije pada Beograda i povlačenja austrijskih posada, Srijem je bio ničija zemlja kojom su nekontrolisano harale tatarske i albanske čete. Redovna osmanska vlast u Srijemu nije čvrsto uspostavljena, jer je veliki vezir, zbog nadolazeće zime, obustavio dalje ratne operacije.

57 U arapskom izvorniku مصر što se može shvatiti i kao Egipat (Misir), ali i kao glavni grad, metropolu i prijestolnicu, tj. Kairo (v.: T. Muftić, Arapsko-srpskohrvatski rječnik II, Sarajevo, 1984., str. 3303). Budući da se Dunav poredi s Nilom, ovdje se Beograd kao metropola i najveća tvrđava poredi s prijestolnicom Kairom, a ne Misirom kao najplodnijom i najbogatijom pokrajinom ondašnjeg Osmanskog Carstva.

58 Tj. Mustafa-pašu Ćuprilića.

59 Autor kaside poredi velikog vezira Mustafa-pašu Ćuprilića s Halidom b. el-Velidom (um. 21/642. godine), znamenitim ashabom koji se u početku borio protiv muslimana, da bi kasnije (6/629. godine) primio islam i postao legendarni junak i muslimanski vojskovođa, kojem je poslanik Muhammed, s.a.v.s., dao nadimak Allahova Sablja (Sayfullāh).

60 Misli se na Maʻna b. Awsa b. Naṣra b. Ziyāda al-Muznīja, pjesnika koji je živio i u predislamskom i u islamskom periodu (fī ʻaṣray al-ǧāhiliyya wa al-islām). Često je viđan u društvu s ʻAbdullāhom b. ʻAbbāsom, ʻAbdullāhom b. Ğaʻfarom i Ibn Abū Ṭālibom, koji su ga veoma visoko cijenili. Prenosi se da je Muʻāwī b. Sufyān govorio: Najbolji pjesnik predislamske poezije je Zuhayr b. Abū Salmā, a najbolji pjesnici islamskog perioda su njegov (Zuhayrov) sin Kaʻb i Maʻn b. Aws. Maʻn je spjevao medihe (pohvalnice) nekolicini ashaba. Njemu se pripisuje i jedan divan pjesama. Pred kraj života je oslijepio. Umro je u Medini 64/683. godine (v. Kaḥāla XII, str. 311).

61 Tj. Mehmed-paše Ćuprilića (um. 1661), velikog vezira 1656-1661. godine, znamenitog po provođenju reformi, vođenju Kandijskog rata i osnivanju čuvene Körülü biblioteke u Carigradu.

62 Brat mu je bio Fazil Ahmed-paša (1635-1676), koji je kao veliki vezir (1661-1676) od Mlečana preoteo Kretu, nastavio očeve reforme i nakon osmanskog poraza kod Svetoga Gottharda (1664) sklopio povoljan mir s Austrijom.

63 Misli se na Mustafa-pašina sina Numan-pašu Ćuprilića (1670-1719) koji je bio veliki vezoir (1710-1711) i bosanski beglerbeg (1714-1715. i 1717-1718) godine. U vrijeme Numan-pašine uprave Bosnom, potpomognuta ruskim carem Petrom Velikim, pojačana je bila crnogorska hajdučija, pa je na zapovijed sultana u ljeto 1714. godine pokrenuo pohod na Crnu Goru i 13. oktobra zauzeo Cetinje, odakle je vladika Danilo pobjegao i sklonio se pod mletačku zaštitu u Kotor. U povratku Numan-paša je poveo oko dvije hiljade crnogorskih porodica i naselio ih na Glasinačkom polju (Vidi opširnije: Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997., str. 293-295).

64 U arapskom izvorniku glasi وجهدك هذا القصد والسول čija brojčana vrijednost slova daje tarih (godinu) osvajanja Beograda. Preračunato to izgleda ovako: (و (3 x 6 = 18 + (ا (3 x 1 + (ل (3 x 30 + (ج (1 x 3 + (ه (2 x 5 + (د (2 x 4 + (ذ (1 x 700 + (ق (1 x 100 + (ص (1 x 90 + (س (1 x 60 + (ك (1 x 20 = 1102. (1690) godine.