Darko Tanasković

ONOMASTICON ARABICUM

PROJEKAT BUDUĆNOSTI ARABISTIKE

Informatika, sa svojim savremenim metodima i sredstvima za prikupljanje, sre­đivanje, odabiranje i obradu podataka, nametnula se kao neminovnost u vreme brzog napretka nauke i nezaustavljivog umnožavanja broja relevantnih (i irelevantnih) infor­macija koje prete da dovedu do zagušenja komunikacionih kanala i do haosa u svim oblastima saznanja i sistemima vrednosti. Potreba za pronalaženjem adekvatnog od­govora na izazov "informacione inflacije" osetila se naročito snažno i brzo u tzv. "prirodnim naukama", gdje je dinamika napredovanja i smenjivanja novih otkrića izuzetno živa, a sama priroda oblasti izučavanja od vitalnog značaja za svakodnevni život i opstanak čoveka. U svetu su već stvorene brojne, dobro opremljene instituci­je čiji je osnovni zadatak rešavanje niza teorijskih i praktičnih pitanja i postavljanje baze za stvaranje univerzalnih informacionih sistema za pojedine oblasti ljudskog znanja i delatnosti. U tom procesu zapaženu ulogu imaju velike međunarodne organi­zacije, pre svega OUN i UNESCO. Naučna komunikacija u današnjem svetu ne može se odvijati bez razvijene i sveobuhvatne mreže centara za obradu podataka, koji, ra­deći na osnovu izvesnog broja univerzalno prihvaćenih principa, služe kao neka vrsta transformatora u kolu jedinstvenog istraživačkog i stvaralačkog napora čovečanstva.

U prvo vreme, moderni metodi i tehnike bili su privilegija "prirodnih" i "eg­zaktnih" znanosti, ali su postepeno i "društvene" nauke, pre svih ekonomija, počele da se koriste prednostima savremenih dostignuća, da bi ona ubrzo našla punu primenu i u bibliotekarstvu, upravnim poslovima i u drugim oblastima gde se operiše sa ve­likim količinama podataka koji treba da budu optimalno sređeni i upotrebljivi. Lingvistika je već odavno "kompjuterizovana", a da pri tome nije dehumanizovana, što je ohrabrujući primer za ostale, tradicionalno nepoverljive i donekle konzervativ­ne (u ovom pogledu) tzv. čiste "humanističke" discipline. One takođe kreću putem osavremenjivanja svoje metodologije, oprezno, ali možda baš zato temeljnije i bez zaletanja, bez zastranjivanja i napuštanja svojih osnovnih, proverenih metoda u korist zaslepljenog predavanja varljivim obećanjima svemogućih "tehnika", čega je pri prvim spoznajama moći kibernetike bilo u priličnoj meri. Srazmerno siromašne u odnosu na prirodne nauke, u koje se po pravilu znatno više ulaže, humanističke discipline najčešće nemaju ni materijalnu bazu koja bi ih dovela u položaj izloženosti izazovima raznih tehnoloških revolucija.¹

Orijentalistika je donedavno bila tako reći zatvorena za sva pomoćna sredstva koja u kvalitetnom smislu prevazilaze već tradicionalne reprografske tehnike i zadiru u sam proces naučnog rada, mada se ne može reći da nije osećala potrebu za njima. Ogromne naučne poduhvate, koje su nekada mogli da preduzimaju izuzetno sposob­ni i samopregorni pojedinci ili manje grupe naučnika, na savremenom stepenu razvo­ja nauke, u uslovima stalne trke sa vremenom, ne mogu uspješno ostvariti ni čitave ekipe stručnjaka, bez odgovarajuće pomoći tehnike. Naučni zahtevi su danas znatno stroži, a obim ljudskih znanja višestruko uvećan, tako da se može reći da je u načel­nom smislu vreme Brockelmann-a, Flugel-a, Storey-a, Ceatani-ja, Grohmann-a, Wensinck-a, Creswell-a i drugih usamljenih velikana prošlo, čime se ne isključuju iz­vanredni doprinosi pojedinaca i u daljem razvoju orijentalističkih disciplina.

Nije nimalo slučajno da je baš jedan od pomenutih naučnika, italijanski islamist Leone Caetani (1869-1935), čija su magistralna dela s početka našeg veka (Annali dell'Islam, Chronographia islamica, Studi di storia orientale) s mnogo razloga mogla da obeshrabre svakog budućeg istraživača,² shvatio potrebu da se u arapsko-islamsku istoriografiju unese više reda, stvaranjem priručnika koji bi u vidu alfabetskog registra obuhvatao "sve antroponime i toponime sadržane u glavnim štampanim i rukopisnim istorijskim, biografskim i geografskim delima koja imaju veze sa isla­mom". Tom "imeniku", dao je naziv ONOMASTICON ARABICUM, ali sticajem okolnosti nije mu bilo suđeno da zajedno sa svojim vrednim saradnikom, poznatim orijentalistom i bibliografom Giuseppe'om Gabrieli-jem (1872-1942), objavi više od uvodnog toma i prve sveske koja je obrađivala samo jedan deo slova A!³ Caetani i Gabrieli sa saradnicima ostavili su iza sebe oko 250000 kartica sa biografskim poda­cima, što nikako nije malo. Radi sticanja jasnije slike o obimu prikupljene građe, reci­mo samo da je prvi i jedini objavljeni tom ONOMASTICON A sadržao svega 15000 odrednica. Inače, istorija nastanka tog onomastičkog fonda neće biti u svim pojedinostima poznata sve dok se ne prouči Caetani-jeva pismena zaostavština, posebno njegova prepiska sa saradnicima, pohranjena danas u biblioteci italijanske Akademije "Dei Lincei" u Rimu.⁴

Razvoj orijentalistike, pronalaženje novih istorijskih izvora, kritičko izdavanje brojnih stranih dela, učinili su da projekat italijanskih orijentalista ponovo postane aktualan, zapravo on aktualnost nije ni bio izgubio, ali je napredak nauke tek danas stvorio mogućnost njegove zadovoljavajuće realizacije, kroz međunarodnu naučnu saradnju i korišćenje moderne tehnike za obradu podataka, elektronskih računara. Či­tavu stvar je s mrtve tačke pokrenuo uvaženi francuski orijentalist Georges Vajda ko­ji je na arabističkom i islamističkom Kongresu u Ravellu 1966. godine pozvao kolege da razmisle o vaskrsavanju ONOMASTICONA, izvanredne zamisli koja je u vreme svog rađanja širinom nadilazila konkretne materijalne i vremenske ograničenosti. G. Vajda je svoju inicijativu nešto kasnije razradio i uobličio kao temeljno obrazlože­ni naučni projekat,⁵ čime je započeta jedna korisna akcija sjedinjavanja naučnih snaga i potencijala na ostvarivanju kontinuiteta ljudske misli i dela, akcija koja se uspešno razvija i kojoj pripada izgledna budućnost.

Započeti obimne poslove na oživljavanju ONOMASTICONA nije bilo jedno­stavno. Trebalo je pre svega zainteresovati naučnu javnost za projekat i stvoriti jezgro ekipe, oko koga vremenom treba da se okupi što više saradnika iz čitavog sveta. Accademia dei Lincei iz Rima i Institut za istraživanje i istoriju tekstova (Institut de Recherche et des Textes) iz Pariza preuzeli su na sebe organizaciju posla, a središte je ustanovljeno u glavnom gradu Francuske, gdje je i obrazovan tim struč­njaka - orijentalista pod vodstvom G. Vajda-e. Ovaj tim su sačinjavali pretežno Fran­cuzi, a kasnije su se u većem broju priključili italijanski naučni radnici. Uskoro je, 1971. godine objavljena prva publikacija koja je imala za cilj da objasni čitav projekat i pozove na što širu međunarodnu saradnju.⁶⁷ U uvodu je istaknuto da "svako istra­živanje istorije arapsko-islamskih zemalja podrazumeva dug rad na identifikaciji lič­nosti - naučnika, vladara, činovnika, vojskovođa itd., čija se imena pominju u izvorima. Taj rad je često prepreka za redigovanje teza i dela fundametalnog značaja. Obim, gotovo nepreglednost izvora koji pružaju biografske podatke nalaže stvaranje jedinst­venog onomastičkog registra, koji bi "istovremeno bio centralizovan i dostupan sva­kom istraživaču i koji bi mu učinio pristupačnim biografske podatke o ličnostima koje su živele pre XI veka po hidžri, tj. XVII veka po Hristu". Posle određene etape pripremnih radova, stvoren je sistem pogodan za elektronsku obradu biografskih po­dataka koji je već do 1971. god. dao prve rezultate. To je ujedno bio i najznačajni­ji uspeh mlade ekipe, posle snimanja iznova sređene kartoteke Caetani-ja i Gabrieli-ja i prenošenja fotokopija u pariški centar, što je urađeno na samom početku. Tokom ra da na izvorima i u plodnim diskusijama, metod obrade podataka je stalno usavršavan, tako da je danas već veoma blizu konačnog oblika.⁸ Suština je bila u tome da se pro­nađe najpogodniji kod prihvatljiv za računar, koji bi istovremeno na adekvatan način iskazivao realije arapsko-islamske prozopografije. Usvojen je posebno prilagođeni sis­tem transkripcije i skraćenica (za pojedine delove imena, npr. ISM = ar. 'ism, IBN = ar. 'ism al-'ab, GAD = ar. 'ism al- ğadd, KUN = ar. kunya, LAQ = ar. laqab itd., zatim više rubrika za različite vrste "nisbi", prema poreklu, zanimanju, mestu rođenja i sl.), kao i konvencionalne sigle za ostale podatke, datum rođenja i smrti, uzrok smrti, pro­fesiju, putovanja tokom života i dr. Na taj način je oblikovan ulazni formular (fr. bordereu) za računar, koji pored navedenih rubrika ima i polje za bibliografske naz­nake, tj. za podatke o tome gde se odnosna ličnost pominje u izvorima i literaturi. Na ovakav formular upisuju se krajnje formalizovanim jezikom prilagođene naučne transkripcije svi relevantni podaci o ličnosti, kao i bibliografska saznanja, i u tom ob­liku se "stokiraju" u memoriji mašine, kao svojevrsna "banka podataka" o ljudima koji su stvarali arapsko-islamsku istoriju, a samim tim i o toj istoriji. Na odgovarajuće formulisana pitanja u skladu sa određenim brojem programa, računar može da pruži najraznovrsnije odgovore, od nepogrešive identifikacije neke ličnosti do toga koliko je npr. ljudi umrlo od kuge u Meki tražene godine ili pak koliko je naučnika boravilo u Bagdadu u jedno određeno vreme. Za takve podatke bile bi potrebne decenije indi­vidualnog istraživačkog rada, sa velikom verovatnoćom da oni opet budu manje iscrp­ni i pouzdani. Naravno, ni ONOMASTICON za sada ne može pretendovati na potpu­nost niti će to ikada moći, jer za nju bi bili potrebni idealni uslovi obrađenosti svih sačuvanih fondova istorijskih izvora u vezi sa arapsko-islamskim svetom kod čega uvek treba imati na umu da su mnogi od njih nepovratno izgubljeni, pa i nepoznati. Brzo uvećavanje znanja o pojedinim ličnostima i epohama arapsko-islamske istorije zavisiće prvenstveno od toga u kolikoj se meri orijentalisti zainteresuju za ONOMAS­TICON i integrišu svoja lična istraživanja u taj jedinstveni sistem prozopografskih izučavanja. I u tom pogledu postoji idealna situacija, a ona se sastoji u tome da, rade­ći i čitajući izvore (biografije, istorijska dela, književna ostvarenja, gramatike, antologije i dr), svaki pojedini orijentalist ne upisuje više podatke o ličnostima isključivo na sopstvene "fiše, već simultano i na jedan ulazni formular ONOMASTICONA. Na­ravno, i taj je cilj daleko od stvarnosti, čak i više nego prethodni, što saradnike ONOMASTICONA ne obeshrabruje, jer i svako relativno proširenje kruga saradnika za njih je, i za orijentalistiku apsolutno korisno. Danas već, pored francuske i italijanske ekipe, na projektu rade i belgijski, portugalski i libanski orijentalisti, a nedavno je značajan doprinos došao i od mladog poljskog arabiste, stručnjaka za onomastiku i toponomastiku, Boguslaw-a Zagorskog, čije je izlaganje ukazalo na dotle neuočene slabosti formalizovanog jezika ONOMASTICONA (neopravdano izostavljanje određe­nog člana "al"). Broj zainteresovanih se širi, pa bi trebalo očekivati da ovaj tako zanimljiv i koristan projekat naiđe na odjek i među jugoslovenskim orijentalistima.⁹

Iako se iz perspektive krajnjeg cilja čitav dosadašnji "novi život" ONOMASTI­CONA može činiti samo kao početna faza, valja istaći da je već i tokom proteklih ne­koliko godina obavljen zamašan naučni posao, pored organizacionog i propagand­nog. Saradnici su već obradili priličan broj izvora, a objavili su i više samostalnih na­učnih radova koji stoje u vezi sa akcijom ONOMASTICON ARABICUM i islamskom prozopografijom u celini.¹⁰ Tako je još 1971. god. Arlette Doux u okviru serije ONOMASTICON ARABICUM objavila indeks za delo An-nūr as-sāfir ‘an aḫbār al-qarn al-‘ašir ‘Aydarūsi-ja (XVII v.), zbornik biografija jemenskih velikodostojnika i učenjaka, koji u bagdadskom izdanju nije snabdeven alfabetskim kazalom (izd. M. Rašid as-Saffar, 1934), tako da ga je teško konsultovati.¹¹ Jean-Paul Pascual je, sa svoje strane, pripremio indeks za poznatu Istoriju Bagdada al-Hatib-a al-Bagdadi-ja (XI v.), čime je olakšano korišćenje tim značajnim izvorom, jer originalan autorov indeks je sastavljen prema prilično komplikovanom trostrukom principu klasifikacije (kairsko izdanje, 1931).¹² Poseban značaj ima publikovanje prvih obimnijih rezulta­ta kompjuterske obrade biografskih podataka iz dela Šadarāt aḏ-ḏahab fi aḫbār man ḏahab Ibn al-‘Imād-a (prema kairskom izdanju 1931-1933). Ovo obimno delo (osam tomova) je odabrano zbog toga što sadrži 7000 biografija važnih ličnosti islamske istorije, preminulih između prve i hiljadite godine po hidžri, a to je upravo period koji ONOMASTICON treba da obuhvati.¹³ Materijal je prezentiran u obliku umnoženih (offset-tehnika) izlaznih formulara (eng. listing), koji su zapravo štampani oblik od­govora koji računar daje na određeno pitanje ili program. Za sada su obrađene ličnos­ti čija imena počinju konsonantima "hemza" ili "ayn", vokalizovanim kratkim ili dugim "a", a koje su umrle između prve i 200. godine po hidžri. Pored podataka crpljenih iz osnovnih izvora, uz svaku jedinicu dat je i izvestan broj bibliografskih naznaka prema drugim delima. Imena nisu svrstana isključivo alfabetskim redom (str. 1-52), već su izvršena i grupisana prema nekim zajedničkim rubrikama (str. 53-86) ili drugim karakteristikama (str.87-122). Takvim postupkom je očigledno ukazano na široke kombinatorne mogućnosti koje pruža materijal "stokiran" u me­moriji računara prema principima ONOMASTICONA, što je istovremeno najbolja potvrda opravdanosti oživljavanja i ostvarivanja zamisli velikog italijanskog orijenta­liste s početka veka, korišćenjem dostignuća savremene kibernetike i informatike, uz očuvanje pune naučne svrsishodnosti pothvata sa orijentalističke tačke gledišta.¹⁴

Biografska literatura je u arapsko-islamskoj istoriografiji veoma bogato zastup­ljena i ne obuhvata samo čisto biografske izvore (biografije i autobiografije), već i dobar deo istorijskih tekstova, naročito hronika i letopisa. Težnja da se svako tvrđe­nje potkrepi pozivanjem na verodostojne izvore obaveštenja, stvaranje nizova pouz­danih prenosilaca saznanja, nije osobina samo kanonske književnosti hadisa, zasno­vane na principu "isnad-a" ("lanca kazivača"), već i šire, može se reći čitave tradi­cionalne arapsko-islamske nauke i književnosti. Pisci iskazuju svoju učenost uživajući u tome da o svakoj iole značajnijoj ličnosti iznesu što više zanimljivih podataka, od kojih se mnogi, razumljivo, moraju primati s rezervom. Arapsko ime je inače samo po sebi višečlano, što takođe stvara teško rešive probleme naučnicima, jer ono se u tekstovima retko kada sreće u integralnom vidu, već autori po pravilu navode onaj deo imena pojedine ličnosti, koji je (općenito, njihovom vremenu ili njima lično) najpoznatiji. Stvaranje jednog doslednog metoda klasifikacije biografskih informacija, koji omogućuju njihovu kompjutersku obradu, doista je jedini način da se stvore uslovi za brzu i tačnu identifikaciju ličnosti pominjanih u brojnim izvorima, kao i da se racionalno iskoristi bogata dokumentacija sadržana u starim tekstovima.¹⁵

ONOMASTICON ARABICUM, pored naučnog, ima i jedan opštiji i širi značaj, kao primer izvanredne međunarodne saradnje orijentalista, bez koje je u današnje vreme nemoguće pokretati zamašnije projekte i fundamentalna istraživanja. Takav pri­mer zaslužuje univerzalnu podršku, jer ona je sama po sebi preduslov potpune realiza­cije ideje ONOMASTICONA, te sinteze kontinuiteta naučne misli, internacionalnog razumevanja i savremenih dostignuća čitavog niza disciplina. ONOMASTICON ARABICUM obeležava epohu u kojoj se orijentalistika sve šire i radoznalije otvara ka modernim metodama i usavršenim tehnikama istraživanja, koristeći se njima na način koji najbolje odgovara njenoj misiji u službi naučne istine i napretka čovečanstva.¹⁶

SUMMARY

ONOMASTICON ARABICUM

Up to the recent times the Orientalism was, so to say, closed for all technical innovations surpassing the traditional reprographical techniques. Acting under the time pressure the Italian Islamist Leone Caetani (1869-1935) introduced a neu and systematic approach into Arab - Islamic historiography by the publication of hand­books which in form of alphabetic registers include all anthroponyms and toponyms contained in the principal historical, biographical and geographical works (the prin­ted ones and the manuscripts) connected with Islam. This index was titled Onosticon Arabicum. The article by the esteemed orientalist Darko Tanasković discusses the fate of this important project and the scientific meetings related to it because of the need for the processing of the data contained in their index by using a computer.