PRILOZI ZA ORIJENTALNU FILOLOGIJU 63/2013, Sarajevo, Ori-

jentalni institut u Sarajevu, 2014., 314 str.

Zajedno s osnivanjem Orijentalnog instituta u Sarajevu sada već davne 1950. godine počeo je izlaziti i naučni časopis koji po svojoj koncepciji pra- ti naučnoistraživački i stručni rad Instituta – Prilozi za orijentalnu filologiju (POF). Premda utemeljen kao časopis koji se primarno bavi pitanjima kultur- ne baštine i historije naših krajeva u razdoblju osmanske vladavine, POF već odavno nadilazi vremenske i prostorne granice, te se u skladu s potrebama savremene akademske zajednice u njemu objavljuju naučni radovi koji pred- stavljaju vrijedan doprinos afirmaciji kulturno-historijskog naslijeđa Bošnjaka koje historijski, kulturološki i civilizacijski u dobroj mjeri određuje i savre- meno biće Bosne. Nakon šezdeset i pet godina kontinuiranog izlaženja, koje nije prekinuto ni u doba agresije na Bosnu i Hercegovinu i najtežeg stradanja Instituta, danas se POF može naći u bibliotekama i bazama podataka širom svijeta te je referiran u on-line bazama podataka CEEOL u Evropi i EBSCO u Sjedinjenim Američkim Državama.

Tradicionalno, izvorni naučni radovi koji se objavljuju u Prilozima za ori- jentalnu filologiju svrstani su u dvije cjeline, i to: filologija (jezik i književnost) i historija i diplomatika. Stalni blok u časopisu su Ocjene i prikazi, gdje se prati izdavačka produkcija, tačnije ona izdanja koja su u vezi s predmetnim područjem časopisa. Vrlo često objavljuju se i tekstovi utemeljeni na izvor- nom materijalu i kritički odabranoj historiografskoj literaturi, koji po svome sadržaju daju značajan doprinos u proučavanju kulturne historije Bosne i Her- cegovine. Ovi radovi svrstavaju se u rubriku Prilozi.

Prve stranice šezdeset i trećeg broja Priloga za orijentalnu filologiju po- svećene su sjećanju na dugogodišnjeg saradnika Orijentalnog instituta i pri- znatog historičara dr. Ahmeda S. Aličića. U In Memoriamu Fehima Nametka u kratkim crtama predstavljen je životni put dr. Aličića i njegovo naučničko angažiranje koje je bilo u uskoj sprezi s historijom Bosne u osmanskom pe- riodu (7-10). U svome decenijskom radu dr. Aličić je naročitu pažnju posve- ćivao prevođenju i proučavanju primarnih historijskih izvora kao i borbi za autonomiju Bosne u okviru Osmanskog carstva, što se dâ uočiti iz njegove iscrpne bibliografije koju su sačinili i objavili Fahd Kasumović i Mubera Bav- čić (261-270).

Cjelina Izvorni naučni radovi u ovom broju časopisa sadrži devet radova iz oblasti filologije – tri rada iz jezika i šest radova iz književnosti te tri rada iz historije i diplomatike. Sve radove prate sažeci na bosanskom i na engleskom jeziku.

Prvi rad iz oblasti jezika autorice Amre Mulović nosi naslov Dislokacija kao strategija tematizacije u arapskom jeziku (11-38). Baveći se specifičnom

strategijom tematizacije – dislokacijom, koja rezultira strukturom topik-ko- mentar u arapskom jeziku, Mulović iznosi detaljne opise sintaksičko-seman- tičkih obilježja konstituenata navedene strukture, te razmatra komunikacijsku ulogu topika kao sintaksički eksternog elementa koji s predikacijom stoji u pragmatičkom odnosu relevantnosti. Valjan odabir građe na kojoj je obavljena jezička analiza uz odgovarajući metodološki pristup utemeljen na klasičnim i savremenim lingvističkim teorijama, doveli su autoricu do zaključka da se za tematizaciju različitih rečeničkih elemenata u arapskom jeziku može upotre- bljavati i strategija dislokacije. Pri tome, topik se ističe zasebnom intonacijom

– neutralizacijom padežnog markera, a struktura topik-komentar pored komu- nikacijskog značaja nosi u sebi izrazite stilske potencijale.

Proces učenja bilo kog stranog jezika u određenoj sredini u sebi neizostav- no nosi stanovite prepreke koje nastaju kao posljedica različitosti maternjeg i stranog jezika. Barbara Kerovec u radu Poteškoće u usvajanju turskog ablati- va kod hrvatskih govornika i njihovi uzroci (39-66) navodi najčešće pogreške koje se tiču usvajanja turskog ablativa, a usko su povezane s utjecajem grama- tičko-značenjskih struktura maternjeg jezika, izraženoj višeznačnosti turskog ablativa i nemogućnosti prepoznavanja motivacijskih veza među njegovim značenjima. Poznavanje i razumijevanje ovih odnosa Kerovec vidi kao predu- vjet za potencijalno rješenje problema pri učenju turskog kao stranog jezika, te zaključuje da bi upućivanje na različitosti u strukturiranju koncepata turskog i maternjeg jezika, rasvjetljavanje motivacijskih veza među naizgled nepo- vezanim značenjima nekog jezičkog elementa te osvještavanje jezičke speci- fičnosti polisemije pridonijeli olakšavanju usvajanja različitih upotreba kako ablativa tako i drugih polisemnih jezičkih elemenata. Metodološki pristup koji je Kerovec primijenila, fokusirajući se u svome radu na jedan problem u jezi- ku, čini da saznanja iznesena u ovome radu mogu biti od znatne koristi za šire lingvističke studije koje se bave pitanjima recepcije stranog jezika.

Iz oblasti jezika objavljen je još i rad Sabine Bakšić Kletve i upozorenja u vakufnamama (67-78).

Voluminozno najznačajniji dio šezdeset i trećeg broja POF-a jeste odjeljak o književnosti. Koncepcija radova objavljenih u ovom odjeljku je takva da se njihovim iščitavanjem stječe dojam snažne uvezanosti i isprepletenosti tema o kojima autori pišu, bez obzira na postojeće jezičke i metodološke razlike. U skladu sa savremenim tumačenjima književnosti, a opet snažno oslonjeni na književnu tradiciju, autori ovih radova pred čitatelje podastiru različite knji- ževne paradigme kojima se prečitava značaj književne tradicije te prepoznaju njene konstante i vrijednosti.

Prvi rad autora Esada Durakovića Poetika klasične književnosti na ori- jentalno-islamskim jezicima: musammat forme kao kohezivni faktor (79-108) briljantna je predvodnica ove skupine tekstova. Svojim poetološkim pristu-

pom musammat formama Duraković akademskom akribičnošću izlaže i tu- mači osnove orijentalno-islamske poetike. Pri tome, vrlo ekspresivno i anga- žirano Duraković nudi interpretacije i presjek klasične orijentalno-islamske književnosti kao cjeline koju u metodološkim pristupima treba proučavati kao jedinstvenu, zanemarujući nacionalnu podijeljenost koja je uslijedila naknad- no i koja je, nažalost, krivo usmjeravala tokove njena proučavanja.

U prilog teoriji o homogenosti orijentalno-islamske književnosti svjedo- če upravo naučni radovi, koji su, iako s različitih metodoloških aspekata i jezičkih polazišta, u ovom broju POF-a okupljeni oko književnog fenomena osebujne literarnosti karakterističnog za orijentalno-islamsku književnost – poetske forme kaside.

Iako kasida u činu stvaranja i u činu razumijevanja nudi više sadržaja, po- ruka i funkcionalizacija, ono što je čini održivom cjelinom prije svega je nor- mirana topika. Jedan od temeljnih toposa u orijentalno-islamskoj književnosti jeste topos prostora, koji se prvotno veže upravo za kasidu i to još u njenom antičkom dobu, o čemu piše Berin Bajrić u radu Od pustinjskoga nepregleda do horizonta najvišega: semiotika prostora u sufijskoj poeziji na orijentalnim jezicima (105-132). Rekonstruktivnim preplitanjem elemenata filološke kri- tike i orijentalno-islamske poetike, autor ukazuje kako je u sufijskoj poeziji transformacija ovog toposa proizvela vrlo zanimljive poetičke konsekvente. Na primjeru poezije Abdullaha Salahuddina Uššakija Bajrić daje izuzetno uspješnu interpretraciju semiotike prostora te markira niz poetičkih konstanti koje u intertekstualnoj obnovi toposa stvaraju osoben univerzum orijentalno- islamske književnosti.

Među elementima koji impliciraju i održavaju poetičko jedinstvo orijen- talno-islamske književnosti jesu i motivi i simboli kao neizostavan segment jednog poetičkog sistema. Zahvaljujući procesima transformacije, oni u ori- jentalno-islamskoj književnosti prenose brojna mistička značenja i aluzivni smisao, te kao stalni i strukturalni elementi u književnoj tradiciji prelaze s formalnog područja na sadržajno. U radu Religijski motivi i simboli u nekim arapskim kasidama bošnjačkih autora (133-145) autorica ovog prikaza, Dže- lila Babović, predstavila je motiviku i simboliku religijske poezije u kojoj se odslikava tip vjernika koji promišlja i ispunjava obaveze proistekle iz islam- skog vjerozakona, duboko svjestan vlastitih nedostataka spram Božije Sve- moći. Posežući za poznatim motivima i simbolima, pjesnik nastoji afirmirati pravovjerje te spoznati istine transcendentnog svijeta.

Kasida je poetska forma kojom su se pjesnici vrlo često koristili kako bi postigli određeni cilj u smislu materijalnih nagrada i drugih pogodnosti, iskazivanjem panegirika nekoj važnoj i imućnoj ličnosti. U radu Ovu kaplju bezvrijednu draguljem svoga mora učini: autoreferencijalnost u kasidama Ahmeda Taliba Bošnjaka (168-190) Madžida Mašić predstavlja upravo takve

dvije kaside pjesnika Ahmeda Taliba Bošnjaka upućene najvišim zvanični- cima Osmanskog carstva, sultanu Mehmedu IV i velikom veziru Musahibu Mustafa-paši. Konceptualno, autorica je rad podijelila u dva dijela od kojih je u prvom sadržana transliteracija i integralni prijevod kasida, dok u drugom dijelu analizira kaside s aspekta autoreferencijalnosti.

Melinda Botalić u radu Odraz društvenog i kulturnog života Osmanlija u prazničnim kasidama (191-206) predstavlja praznične kaside, tačnije bajram- ske kaside, u kojima se slavi dolazak muslimanskog blagdana Bajrama. Preko stihova koje autorica prezentira mogu se rekonstruirati događaji iz prošlog vremena kao i običaji karakteristični za to doba. Zanimljivo je da Botalić u odabiru stihova kojima se dočarava ljepota blagdana, uključuje dijelove kasi- da pjesnika iz različitih dijelova Osmanskog carstva, pa tako, između ostalih, i našeg pjesnika Mehmeda Mejlije Guranije. Iz ovog rada dâ se uočiti koliko važna može biti uloga književnosti, pored dokumenata i klasične historiogra- fije, u oslikavanju društvenog i kulturnog života jedne sredine.

U odjeljku o književnosti objavljen je i rad Mirze Sarajkića Poezija otpora Mahmuda Derviša kao kulturalno pamćenje (155-168), koji govori o književ- nom tekstu kao refleksiji kulturalnog pamćenja. Sarajkić piše o palestinskoj poeziji otpora kao obliku pamćenja koje se realizira mimetički – pamćenjem izvanknjiževne stvarnosti i intertekstualno – eksplicitnim i implicitnim ulan- čavanjem u druge tekstove. Na primjeru pjesništva Mahmuda Derviša koje obiluje kulturnomemorijskim konstantama i varijablama, Sarajkić pokazuje kako pamćenje inaugurira kao osnovni konstruktivni princip te poezije, po- sebno se baveći pitanjima stvarne geografije i palestinske drame naspram izraelskog simulakruma te poetske „martirologije“ ili sjećanja na šehide kao najsublimnijeg oblika palestinskog otpora.

Važno je napomenuti da svi spomenuti radovi, iako pripadaju akadem- skom diskursu, kod čitatelja bude narativnu žudnju koja je obično rezervirana za književno-umjetničke tekstove, a mnogo manje za naučne radove. Pored toga, vrijednost ovih radova je u tome što se oni temelje na izvornoj rukopi- snoj građi, čime se oživljavaju klasična djela orijentalno-islamske književ- nosti, te su metodološki pristupi temama odabrani u skladu sa savremenim potrebama nauke uz korištenje relevantne literature.

U dijelu časopisa koji je posvećen historiji i diplomatici predstavljeni su urbani i kulturni razvitak bosanskohercegovačkih gradova Foče i Banje Luke te vakufski krediti zabilježeni u predjelu Tuzle.

Muamer Hodžić u radu Izgradnja Careve džamije u Foči i njen značaj u urbanom razvoju grada (207-220) ukazuje na značaj gradnje džamije kao nukleusa urbane sredine te ističe njenu važnu ulogu u unapređenju urbanog razvoja naselja. Tako je razvoj Foče, kao urbanog naselja, započeo s grad- njom Sultan-Bajezidove ili Careve džamije početkom XVI stoljeća kada Foča

i stječe status kasabe. Hodžić, u skladu s metodologijom savremene histori- ografije, (re)konstrukcijom, interpretacijom i reprezentacijom razvoja grado- va u Osmanskom carstvu, u svome radu preslikava prilike i administrativno ustrojstvo Osmanskog carstva na mikroplan grada Foče te čini ovaj segment prošlosti relevantnim i iz sadašnje perspektive.

Pored različitih tragova materijalne kulture, u izgradnji gradskih naselja od presudnog značaja je ljudski faktor a naročito pojedine ličnosti koje su svoje biće i djelo ugrađivali u strukturu određenog grada. U radu Šejh Musli- huddin Kninjanin: prilog izučavanju kulturne historije Banje Luke (234-256) Haso Popara kroz podatke o duhovnom i intelektualnom usponu Muslihuddi- na Kninjanina, kao uglednika koji je dao veliki doprinos razvoju kulturnog života u Banjoj Luci, predočava sliku kulturnog života Banje Luke s kraja 16. i početkom 17. stoljeća.

Uređenje ekonomskih odnosa unutar Osmanskog carstva bilo je neodvoji- vo od institucije vakufa na različitim razinama. Nihad Dostović u radu O go- tovinskim vakufskim kreditima u tuzlanskom sidžilu 1644-1646 (221-232) daje opsežnu analizu vakufskih kredita na području Tuzle te se usredsređuje na društveni profil kreditora koje su uglavnom sačinjavali ulema, vojni zapovjed- nici, janjičari, srednji sloj i žene. Konstatirajući da u pregledanim dokumenti- ma iz sidžila nije zabilježeno niti jedno kreditiranje od strane velikog vakufa, što upućuje da su oni imali posebne deftere, Dostović zaključuje da osmanski sidžili ni u kom slučaju ne predstavljaju jedini historijski izvor. Samim tim, kreditno knjigovodstvo po pokrajinskim sidžilima također može predstavljati važan izvor za proučavanje ekonomske historije Osmanskog carstva i Bosan- skog ejaleta.

U skladu s ustaljenom praksom, 63. broj POF-a sadrži odjeljak Ocjene i prikazi, u kojem je predstavljena izdavačka produkcija u protekloj godini. U ovom broju objavljeno je četrnaest prikaza knjiga, i to osam knjiga na engle- skom, pet na bosanskom i jedna na turskom jeziku. Sva prikazana djela tiču se područja historije, filologije i orijentalno-islamske umjetnosti.

Treba reći da u ovim, za izdavaštvo naročito teškim vremenima, kada iz- davanje naučnih i stručnih časopisa čak i u očima akademske zajednice gubi svoju vrijednost, Prilozi za orijentalnu filologiju su časopis koji uspijeva da održi kontinuitet i ustraje u promoviranju nauke u našem društvu. Radovi koji se objavljuju u ovom časopisu doprinose unapređenju naučnih rezultata, afir- maciji i proučavanju orijentalno-islamske duhovnosti, ali i drugih oblika nasli- jeđa iz sfere materijalne kulture orijentalno-islamskog civilizacijskog kruga.