VAŽNOST OSMANSKIH ARHIVA S ASPEKTA PROUČAVANJA RUMELIJE

Sažetak

Predsjedništvo Ureda osmanskih arhiva (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), kao dio strukture Općeg upraviteljstva državnih arhiva vlade Republike Turske

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), zauzima cijenjenu poziciju među svjetskim arhivima. Kako prema broju dokumenata koje sadrži, tako i prema naučnom i kulturološkom značaju tih dokumenata, to je jedan od najvećih svjetskih arhiva. U njemu se nalaze podaci i dokumenti koji se odnose na historiju blizu četrdeset evropskih i sjevernoafričkih te nekoliko azijskih zemalja koje su imale kontakta s Osmanskim carstvom, među kojima je i Bosna i Hercegovina. Arhivska građa u Osmanskom arhivu razdvojena je na deftere i pojedinačne dokumente, a oni se opet moraju istraživati prema klasifikaciji deftera i pojedinačnih dokumenata koji su nastali prije i poslije tanzimata. U ovom radu dati su samo podaci o fondovima i katalozima koji se odnose na Rumeliju (Balkan), a nalaze se unutar bogatog materijala Osmanskoga arhiva. Najznačajniji među ovdje prestavljenim fondovima jesu muhimme-defteri, ahkam-defteri, muhimme-kajmekama itd. Među njima, u ovom radu za nas su najinteresantniji Bosanski ahkam-defteri. Ovi defteri sastoje se od 9 knjiga koji obuhvataju odluke u periodu od 1155.-1285. god. po H. / 1742-1867. godine. Na osnovu pojedinih primjera dokumenata iz Kancelarije za tzv.povlaštene ejalete, među kojima je u jednom vremenskom periodu bila i Bosna i Hercegovina, mogu se podrobnije sagledati i određena zbivanja na našim prostorima u navedenom periodu.

Ključne riječi: arhiv, Rumelija, defter, dokument, historija.

Predsjedništvo Ureda osmanskih arhiva (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), kao dio strukture Općeg upraviteljstva državnih arhiva vlade Republike Tur- ske (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), zauzima jako važnu i poštovanja vrijednu poziciju među arhivima u svijetu. Kako prema broju dokumenata koje sadrži, tako i prema naučnom i kulturološkom značaju tih dokumenata, to je jedan od najvećih svjetskih arhiva. U Osmanskom arhi- vu ima blizu 100 miliona dokumenata i oko 365 hiljada deftera (registara). Osim toga, u njemu se nalaze podaci i dokumenti koji se odnose na historiju blizu četrdeset evropskih i sjevernoafričkih te nekoliko azijskih zemalja koje su imale kontakta sa Osmanskim carstvom. Pored toga, u našim arhivima

također se nalaze i dokumenti za osvjetljavanje bliže historije gotovo svake administrativne ustanove države Republike Turske.

Aktivnosti na sređivanju i klasifikaciji arhivskih dokumenata iz osman- skog perioda u Osmanskom arhivu, koje su započete u prvim godinama uspostave Republike, u pravom smislu, otpočinju 8. novembra 1846.godine što je ona godina koja predstavlja i datum uspostave Dokumentacionog arhiva (Hazine-i Evrak). Odmah nakon formiranja Dokumentacionog arhiva, koji se nalazi u strukturi Predsjedništva Ureda Osmanskog arhiva i Općeg upravitelj- stva državnih arhiva, pored klasifikacionih odjela koji su reorganizirani i sada čuvaju originalnu strukturu, kao što su klasifikacijski odjeli za upravu (İrade tasnifleri), klasifikacijski odjel za carske dokumente (Hatt-ı Hümayun tasni- fi), sidžil defteri Carskog divana (Divan-ı Hümayun Sicil Defterleri), postoje i fondovi koje su ustanovila različita tijela za klasifikaciju formirana u prvim godinama tzv. druge ustavnosti (II. Meşrutiyet) i Republike, a koji se spomi- nju prema imenu upravitelja klasifikacijskih tijela, kao što su klasifikacijski odjeli: Ali Emiri, İbnülemin, Mallim Cevdet i Kamil Kepeci.

I pokrajinski beglerbegovi kao i mjesne kadije morali su poznavati osno- ve arhiviranja dokumenata, što je bilo evidentno kroz izdvajanje i čuvanje dokumenata u centralnim državnim uredima. Službenicima u pokrajinskim ustanovama naređeno je da bilježe svoje odluke i postupke u deftere i da te deftere čuvaju. U fermanu¹koji je u vrijeme sultana Sulejmana Kanunija 943. god. po H. (1536.) poslan rumelijskom beglerbegu Mehmed-paši, ukazuje se na sanduk blagajnu deftera izrazima: “...prijepis ove moje časne naredbe da si ubilježio u defter, još da si ga bez ikakve izmjene sačuvao u blagajni / sanduku deftera, te da si uvijek postupao prema časnom sadržaju...“². Dokumenti koji su se čuvali u ovim sanducima iz beglerbegovskih arhiva nisu premješteni u Osmanski arhiv. Poznato je da se još u nekim ejaletskim centrima i sada nalaze dokumenti iz osmanskog perioda. Iz podatka čehoslovačkog istraži- vača Josefa Blaškoviča, koji je iznio u jednom svom članku, oslanjajući se na jedan dokument iz Gjongosa, kako je vlada (Divan) u Egriju oslobodila mjesto na period od četiri godine od poreza i od službi nakon požara koji se 1647. godine pojavio u kasabi Gjongos (Göngüş), može se shvatiti da je jedan dio ejaletskog arhiva sačuvan i da doseže i do naših dana.³

Arhivska građa u osmanskom arhivu razdvojena je na deftere i pojedinač- ne dokumente, a oni se, opet, moraju istraživati prema klasifikaciji deftera i pojedinačnih dokumenata prije i onih poslije tanzimata. U ovom našem radu dati su samo podaci o fondovima i katalozima koji se odnose na Rumeliju (Balkan), a nalaze se unutar bogatog materijala Osmanskoga arhiva.

Mühimme-defteri

Muhimme-defterima (registrima hitnih i važnih poslova) nazivaju se de- fteri u kojima se bilježe najvažnije političke, vojne, društvene i ekonomske odluke koje se odnose na unutarnja i vanjska pitanja o kojima se raspravlja na sastancima Carskog divana. U Osmanskom arhivu nalazi se sačuvanih 419 muhimme-deftera za period 961-1333. god. po H./ 1553-1915. godine.

U seriji deftera Osmanskog arhiva nesumnjivo važno mjesto imaju mu- himme-defteri, koji sadrže kulturno i historijsko bogatstvo za period od sre- dine XVI do prvih godina XX stoljeća, a koji, izuzimajući neke kraće vre- menske periode, i s obzirom na period od otprilike 350 godina, ne postoji niti u jednoj zemlji na Istoku i na Zapadu. Glavnu tematiku oblikuju odluke na visokom nivou koje se tiču političke, ekonomske, kulturne, socijalne i vojne historije interesantne za državu.

U muhimme- defterima nalaze se brojne odluke poslane za različite rume- lijske oblasti i upravitelje.

Muhimme- kajmakama

To su defteri u kojima su se pisale važne odluke na divanima koje je ne- ovisno sazivao zastupnik vezira (sadaret kaymakamı) postavljen da upravlja državnim poslovima u isto vrijeme kad su se padišah ili veliki vezir nalazili izvan prijestonice.

Bilješke u muhimme- defterima, prema mjestu, poziciji, govorenja, u for- mi su poslanih prijepisa berata i fermana. Odluke koje su donošene na sastan- cima Divana, pod rukovodstvom velikog vezira a u prisustvu kubbe-vezira, anadolskog i rumelijskog kadiaskera, defterdara i nišandžije, zabilježene su u deftere prema hronološkom redoslijedu.

Ahkâm-defteri

Ahkam-defteri opći je naziv za deftere koji su rezervirani za bilježenje odluka koje dolaze s Carskoga divana (Divân-ı Hümayûn). Ove odluke nekad se nazivaju i fermanima pošto su priređivane u ime sultana.

Odluke su, prema temama, upisivane u različite deftere. Najvažnije od njih formirale su jedan dio vladinih registara (Divân Sicilleri), pod imenima Ahkâm-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikayet (Žalbene odluke), Ahkâm-ı Rüûs ve Ta- hvil.

S obzirom na sadržaj, ovi defteri nastavljaju se na šikajet-deftere i raspo- ređeni su prema ejaletima. Historijski gledano, svi počinju 104 godine nakon šikajet-deftera (izuzimajući ahkam-defter za Moru - Mora Ahkâm Defteri), 1155. god. po H./ 1742. godine i nastavljaju se do perioda tzv. druge ustavno- sti (II. Meşrûtiyet).

Bosanski ahkâm-defteri

Ovi defteri sastoje se od 9 knjiga koji obuhvataju odluke u periodu 1155.- 1285. god. po H./ 1742-1867. godine. U ovim defterima nalaze se odluke za Bosni pripadajući Banjalučki, Bihaćki, Hercegovački, Zvornički i Travnički sandžak, kao i odluke koje se odnose na kadiluke: Derventa, Gradiška, Kostaj- nica, Pridor, Prnjavor, Tešanj, Ključ, Krupa, Petrovac, Sanski Most, Cazin, Čajniče, Čelebi Pazar (Rogatica), Foča, Fojnica, Visoko, Višegrad, Bileća, Gacko, Stolac, Konjic, Ljubuški, Ljubinje, Nevesinje, Trebinje, Brčko, Bje- ljina, Gračanica, Gradačac, Kladanj, Maglaj, Srebrenica, Vlasenica, Bugojno, Prusac, Glamoč, Livno, Žepče, Županjac (Duvno), Prozor, Jajce i Zenica.

Rumelijski ahkâm-defteri

Ovaj fond sadrži 85 deftera koji obuhvataju odluke u periodu između 1155-1326. god. po H./ 1742-1908. godine.

U navedenim defterima nalaze se odluke za sandžake koji pripadaju Ru- melijskom ejaletu: Paša livası (Sofija), Köstendil (Konstanca, Ćustendil), Vize (Viza), Čirmen, Kırkkilise (Krklareli), Silistra, Niğbolu (Nikopolj), Vidin, Alacahisar (Kruševac), Vučitrn, Prizren, İškodra (Skadar), Dukagin, Valona (Avlonya), Ohrid, Delvine, Janja, Ilbasan (Elbasan), Moreja (Mora), Trhala (Trikala), Selanik (Solun), Üsküp (Skoplje), Bender i Akkirman.

Ahkâm-defteri u “Katalogu Kâmil Kepeci”, broj 986

U Kamil Kepeci Katalogu, No - 986, nalazi se 13 ahkam-deftera ubilje- ženih pod općim brojkama od 61 do 73, a koji sadrže bilješke za period 927- 1168. god. po H./ 1520-1658. godine.

U ovoj seriji nalaze se i dva rumelijska ahkam-deftera pod brojem 61 i 62 iz 927. god. po H.(1520 – 1521) i 951. god. po H. (1544-1545) godine.

Različiti i raznovrsni defteri

Pod ovim naslovom podrazumijevaju se pojedinačni defteri i oni koji pri- padaju različitim kancelarijama Carskog divana. Različitog su datuma i ubilje- ženi u Mahzen defteru (sumarnom inventarskom defteru) broj 1, str. 199-201 i str. 276. Međutim, ovi defteri su za vrijeme aktivnosti na klasifikaciji, pošto su različiti i raznovrsni, izdvojeni i razmješteni po pripadajućim fondovima.

U ovoj grupi nalaze se i u katalogu Rumeli Jurnal Defteri Kâmil Kepeci Tasnifi, Divân-ı Hümayûn Divân Kalemi 986, pod brojem 3, a za period izme- đu 1251-1279. god. po H./1835-1863. godine.

Uredski tahvil (nišan) defteri

U ovim defterima nalaze se bilješke o timarima. Ispod podnaslova koji ukazuje na oblast (nahiju ili sandžak) kojoj pripada timar, piše se ime korisni- ka timara i oblik prenošenja "an-tahvîl-i ..." – kako je preneseno... Ispod toga nalaze se imena mjesta od kojih se dobija prihod s timara, njihovi proizvodi i opći zbir prihoda. Poslije se bilježi datum kad je data potvrda (tezkira) uz objašnjenje koje govori o proširenjima u dodjeli timara.

U Katalogu Kâmil Kepeci Tasnifi Kataloğu broj 986 nalazi se 406 deftera. Defteri su klasificirani prema analitičkom inventarskom sistemu.

Defteri za prepisku uzvišene vlade Visoke porte

Ovdje je riječ o defterima koji su rezervirani za bilješke o nekim prepiska- ma Kancelarije za prepisku kod velikog vezira.

U Kâmil Kepeci Tasnifi Kataloğu broj 986, nalazi se 38 deftera koji sadrže bilješke za period 1186-1228. god. po god. po H./1773-1813. godine, a ubi- lježene su pod brojevima 1-38. Od navedenih 38 deftera, njih šest odnosi se na Rumeliju.

Popisni registri

Popisni defteri (registri) jesu detaljni, opširni statistički izvori koji u slič- noj formi nigdje ne postoje a koji se odnose na socijalnu, demografsku i eko- nomsku historiju država unutar Osmanskog carstva.

Ovi defteri obuhvataju period 835-1300. god. po H./ 1431-1882. godine. Tahrir-defteri (popisni registri) koji se čuvaju u Defterhani dostižu broj 1086, a s ponovljenim 1.100 primjeraka.

Osim toga, tahrir-defteri (popisni registri) nalaze se i Maliye'den Müdevver Defterler Kataloğu.

Defteri koji se odnose na jedinice koje pripadaju Glavnoj kancelariji za mukataau / arendu / zakup (Başmukâtaa Kalemi)

Glavna kancelarija za zakup (Başmukâtaa Kalemi) nadzire račune za za- kup polja pirinča u Filipeu (Plovdivu) u Rumeliji i sve skele i solane na obali Dunava, kao što su: Kratova, Kili, Varna, Brail (İbrâil), İsakçı, Tolcı, Maçin, Ahyolu, te pohranjuje i čuva bilješke o naredbama i uredbama donijetim za te zakupnine (mukataae). Također je u isto vrijeme nadgledala dodjeljivanja neki funkcija, hasova i godišnjih dažbina. Pisari u ovom uredu također su pisali berate, hukmove i tezkire za upravitelje i druge službenike za Rumeliju.

Kao što se vidi, većina zakupnina koji ulaze u okvir ove službe nalazila se u Rumeliji.

Defteri Kancelarije za porez na pirinač (Çeltik Rüsûmu Kalemi Defterleri - D.ÇRS.)

Ova kancelarija nadgledala je račune za prihode sa nekih polja zasađenih pirinčom ili polja kraj rijeka u Anadoliji i Rumeliji. Također je sviđala račune koji se odnose na darove duhovnih prvaka kršćanskih zajednica (džemata).

Kancelarija Haremeyn Muhasebesi i defteri o jedinicama koje su pri njoj (Haremeyn Muhasebesi Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler - D.HMH.)

Ova kancelarija naziva se i Evkâf Muhasebesi (Računovodstvo za vakufe). Ona bi pohranjivala podatke o vakufima dvaju Harema (u Meki i Medini) i o onome što se na njih odnosi, te svake godine vršila kontrolu njihovih finansi-

ja. Nadgledala bi vakufe velikih džamija, poznatih kao carske džamije, kao i poslove u vezi s plaćama službenika u tim džamijama. Ovdje se nalaze defteri i bilješke koje se odnose na vakufsku zemlju (arazi) u Istanbulu i Rumeliji a pripadaju vakufima Meke i Medine. Pripremala bi dokumente (potvrde) koje sadrže vjerske obaveze i postavljenja vjerskih službenika u Istanbulu i Rume- liji, te bi, šaljući ih u Maliye Kalemi (Kanceleariju za finansije), omogućavala da se odatle za njih dobiju berati. Posebno bi se upisivali posjedi Haremejna (Meke i Medine) koji su pod ugovorom s nekim licima, zatim uvjeti koji se odnose na njih, organizacija esnaflija i umjetnika koji su priključeni vakufima, s predstavkama o dugovanjima i prinadležnostima koje su izvedene iz nekih zakupnina Haremejna (Meke i Medine), potom naredbe i mjesna korespon- dencija. Pored svega ovoga, ova kancelarija također je kontrolirala mjesečne prinadležnosti nekih tvrđavskih posadnika, obaveze umirovljenika i pobo- žnjaka.

Kancelarije za has-mukate i registri te jedinice

(Haslar Mukâtaası Kalemi ve Bağlı Birimine Ait Defterler - D.HSK.)

Ovo je kancelarija u kojoj se pohranjuju bilješke o hasovima velikog vezi- ra zajedno s hasovima padišaha i članova carske porodice, kao i mjesto gdje se pišu i čuvaju obveznice i naredbe. Osim ovog, ovdje se čuvaju i računi izvora prihoda kao što je uobičajeni porez na stoku âdet-i ağnâm. Kancelarija bi po- sebno upravlajla nekim zakupninama (mukattaama) u Rumeliji i jugoistočnoj Anadoliji, lokalnim kancelarijama i izdvajanjima iz njihovih prihoda koja se izdvajaju kao dotacija za vezirske i druge hasove. Tu bi se realizirale mjeseč- ne prinadležnosti “potomaka osvajača” / evlâd-ı fâtihân (potomaka osvajača Rumelije / Balkana i onih koji su u vrijeme osvajanja Rumelije dovedeni iz raznih mjesta Anadolije i tu naseljeni), oslobađanja od poreza i ostale posebne aktivnosti.

Sadrži i bilješke za period 919-1251. god. po H./ 1513-1835. godine u formi 54 deftera “poreza na stoku” (âdet-i ağnâm), u pripadajućoj Kancelariji za mukataa hasove (Haslar Mukâtaası Kalemi).

Defteri Kancelarije sitnih vakufa

Ova kancelarija, koja je poznata i kao Küçük Muhasebe Kalemi, rukovod- la je jednim dijelom vakufa kojim se upravljalo prije tanzimata u tri različi- ta ureda. Druge kancelarije su Haremeyn Muhasebesi i Anadolu Muhasebesi Kalemi.

Ovdje je riječ o vakufima koji su vezani za ovu kancelariju; neki vakufi u Istanbulu, Rumeliji i Anadoliji. Ova kancelarija, koja je pod upraviteljstvom dvorskog age (bâbüssaâde ağası), organizira poslove kao što su: upravni po- slovi ovih vakufa, njihovi računi, postavljenja i darivanja. Ovdje se čuvaju i mali registri i računi za upravljanje vakufima koji se nazivaju "sadaka te- vliyetleri" (upravljanje registriranim vakufima) čiji nadzor pripada velikim vezirima.

Kancelarija za zakup ruda i defteri za pripadajuće jedinice (Maden Mukâtaası Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler - D.MMK.)

Ova kancelarija, koja je jedna od kancelarija za finansije, biro je koji upravlja velikim carinskim zakupninama, džizjama Kopta u Anadoliji i Ru- meliji, džizjama nemuslimanskih podanika pod vlašću vojvode Eflaka (Vlaš- ke) Bogdana, džizjama nemuslimanskih podanika Erdeljskog kraljevstva i Dubrovačke republike, carinskim zakupninama serčin i derčin⁴, zakupnina- ma za mjerenje svile (mîzân-ı harîr mukâtaası), carinom na robu, carinom na evropsku robu i zakupninama kod carina za duhan, zakupninama na rude, zakupninama na majdane stipse, poreze na kantar, eksploatacijom ostriga i školjki, zakupninama s porezom na opijum (mak), zakupninama na kovnice novca i zakupninama na radionice za obradu srebra, a također svake godine priprema računovodstvene obračune.

Defteri različite tematike

(Müteferrik Konulu Defterler)

Za posebne stvari koje su ostale izvan gore predstavljenih serija sačinjen je katalog koji se zove Različite teme (Müteferrik Konular). U Müteferrik Konular Defter Kataloğu, broj 632, dati su rezimei 565 deftera. Onaj pod brojem 8 sadrži imena sokolara (šahindžija) i sravnjene pečate šahindžibaša (zapovjednika sokolara) u Rumeliji.

Defteri poglavarstva Visoke skupštine

(Meclis-i Vâlâ Riyaseti Defterleri - MVL.)

Jedna od institucija koja je s tanzimatom našla svoje mjesto među institu- cijama osmanske države jeste i Visoka skupština (Meclis-i Vâlâ).

Osnovana je 27. zu-l-hidže 1253. god. po H./ 24. marta 1838. godine da pripremi nove pravilnike propisa koji će iznova podstaći aktivnosti na reformi, zatim da se bavi procjenom službenika i da daje stav koji se treba iskazivati u državnim poslovima. Budući da su se poslovi poslije proglašenja tanzimata umnožili, ujedinjenjem Visoke tanzimatske skupštine (Meclis-i Âlî-i Tanzi- mat) i Skupštine za pravne propise (Meclis-i Ahkâm-ı Adliye) dobija se jedna skupština, a ta skupština se dijeli na tri doma pod imenima: upravni (İdâre), reformski (Tanzimat) i pravni (Adliye).

Ovi defteri sadrže skraćene bilješke popisa koji dolaze iz Anadolije, Ru- melije, Istanbula i Arabije. To su: defteri sudskih naloga (Müzekkere Defterle- ri) koji su zapravo defteri opće evidencije dokumenata, defteri sažetih bilježa- ka (Hülâsa Kayıt Defterleri) potvrde koje skupština piše za različite instance, te defteri molbi (İstida Defterleri) u kojima se bilježe dospjele predstavke. Sažeci važnih i uobičajenih stvari odvojeno su ubilježeni u deftere. Jedino po- stoje defteri predstavki, odnosno izvještaja (Maruzat Defterleri) u kojima se čuvaju sažete bilješke dokumenata koji se šalju padišahu posredstvom vlade kako bi se ostvarila određena želja.

Defteri s identičnim bilješkama (Aynen Kayıt Defterleri)

Ovi defteri jesu ustvari zapisnici koji se odnose na odluke koje se rasprav- ljaju u dokumentima iz Anadolije, Rumelije, Istanbula i Arabije. Primjetno je da se ovi zapisnici bilježe u idžra-deftere (İcra Defterleri). Identične bilješke o dopisima koje skupština piše za različite instance čuvaju se u tezkire-defte- rima (Tezkire Defterleri).

Postoji 478 deftera Poglavarstva Visoke skupštine (Meclisi-i Vâlâ Riyâse- ti Defteri) koji sadrže bilješke u periodu 1253-1284. god. po H./ 1837-1867. godine.

Defteri prihoda

Porez na prihod (temettû vergisi) ime je koje se daje porezu uzetom zbog većih godišnjih zarada trgovaca i zanatlija. Ime poreza na prihod (temettû ver- gisi) kasnije se mijenja u naziv kazanç vergisi, porez na zaradu. U temettu-de- fterima bilježene su kuće pojedinačno, centri za stanovanje, kao što su kadiluk

i selo, lični imetak koji svako posjeduje, nekretnine, zemlje, životinje, plodovi i drugi podaci.

U klasifikaciji i katalogizaciji temettu-deftera kao temelj uzimale su se upravne podjele tog vremena. Defteri i podaci u njima za osnovu uzimaju alfabetski redoslijed izdvajanja prema ejaletima. Po alfabetskom redoslijedu u svakom ejaletu izdvojeni su kadiluci. Ima ih ukupno 17.747 za period 1256- 1261. god. po H./ 1844-1845. godine. Ovi defteri klasificirani su prema anali- tičkom inventarskom sistemu.

Defteri Inspektorata za Rumeliju (Rumeli Müfettişliği Defterleri)

Među dokumentima koji se donose iz ureda Osmanskog carstva izvan Istanbula važno mjesto zauzimaju dokumenti Inspektorata za Rumeliju.

U skladu s potrebama Berlinskog sporazuma, koji je prihvaćen 1878. go- dine na način da je modificiran sporazum u Svetom Stefanu, a koji sadrži teške uvjete potpisane kao posljedica i rezultat osmansko-ruskih ratova, postepeno je osnovan Rumelijski inspektorat u novembru 1902. godine, kao posljedica uplitanja Austrije i Rusije.

Oblast ovlasti ovog inspektorata širi se na šest vilajeta, uz planirane aktiv- nosti na reformi u oblasti uprave, prava, na vojnom i finansijskom planu, uk- ljučujući ranije Kosovo, Bitolj i Solun, a kasnije, uz pridavanje pažnje ostalim susjednim vilajetima, proširuje se i na Janjinu, Edirne i Skadar.

Obavljajući funkcije veze s vladom, Rumelijski inspektorat je institucija koja nekada odbacuje vladu (velikog vezira), dopisujući se s dvorom i koja ima izuzetno razvijene fnkcije i ovlasti. Na taj način može se usporediti s današnjim Oblasnim upraviteljstvom za goruće poslove (Olağanüstü Hâl Böl- gesi Valiliği). Da bi mogla lakše i brže pokrenuti poslove inspekcije, u vladi se nalazila komisija koja se sastojala od četiri osobe.

Utvrđeno je da, pored dokumenata, među papirima Rumelijskog inspek- torata ima 244 deftera.

Ovi defteri koji obuhvataju period 1319-1327. god. po H./ 1901-1909. godine sadrže bilješke različite tematike o dopisivanju između kadiluka i san- džaka koji se vežu za vladu i Rumelijski inspektorat. Datum i sadržaj ovih deftera spominje se u nastavku, ispod tabelarne liste.

Defteri Kancelarije za velike utvrde (Büyük Kale Kalemi Defterleri - D. BKL.)

Važna kancelarija za prihode - Kancelarija za velike utvrde obavlja poslo- ve popravke velikih utvrda, izuzimajući Moreju i Albaniju, opskrbe utvrđenih mjesta, skladišta oružja i organizira poslove koji se odnose na plaću personala. Posebno je nadgledala kontrolu domaće vojske (vojske koja je uz plaću kori- štena u Egiptu, Bagdadu, Lahsi, Mosulu, Dijarbekiru, Vanu, Bosni, Budimu, Temišvaru, Šamu, Halepu, Karsu i Erezerumu kao janjičari ili u njihovim sku- pinama).

Ova kancelarija bila je ovlaštena za davanje dozvole za trezor (Hazîne tezkiresi).

Dok su sve utvrde u Bosni i Hercegovini bile vezane za Kancelariju za velike utvrde, utvrda u Podgorici bila je vezana za Kancelariju za male utvrde (Küçük Kale Kalemi).

Defteri Kancelarije za male utvrde (Küçük Kale Kalemi Defterleri - D. KKL.)

Sadržavali su obračune prinadležnosti lokalnih vojnika nekih utvrda u Moreji, Albaniji i Hercegovini (naknada i plaća davala se vojnicima četiri puta u godini, jednom u tri mjeseca – u mjesecima muharremu, rebiul-ahiru, redžebu i ševalu).

Ako bi se njihove plaće davale kao nasljedne od prihoda s rijeka, onda bi se potvrde s dokumentima o predaji davale iz ove kancelarije.

Klasifikacija mudevver-deftera iz Ministarstva finansija (Maliye'den Müdevver Defterler Tasnifi)

Ovdje je riječ o klasifikaciji deftera, kojih je blizu 26.000, a koji su u hr- pama preuzeti 1945. godine iz Ministarstva finansija. Kao i ostali defteri koji pripadaju različitim kancelarijama za finansije, sadrže popis zemljišta, dvor, janjičare, plaće kao i druge vrste deftera / protokola.

Dok je rađena klasifikacija, prvo su za svaki defter starijim pismom (osmanskim) pravljene tri rukopisne fiše, pa su fiše tako bivale redane u kutije kao tri posebne grupe, razumljivo, prema hronološkom, brojčanom redosli- jedu i prema temama, da bi one bivale ponuđene istraživačima na korištenje. Ispod je data lista onih koje sadrže tematske podnaslove. Defteri počinju s 830. god. po H./ 1427., i dolaze do 1346. god. po H./ 1927. godine.

Dokumenti Kancelarije za porez na pirinač (Çeltik Rüsûmu Kalemi Belgeleri - D.ÇRS.)

Drugo ime ove kancelarije je Varidât-ı Şıkk-ı Sanî Kalemi (Kancelarija prihoda drugog odabira). Funkcija ove kancelarije, koja se zove Kancelarijom obračuna za pirinač (Çeltik Muhasebesi Kalemi); jeste da se brine o darivanji- ma i beratima za duhovne lidere kršćanskih zajednica (džemata) i upravitelje pirinčanih polja kraj rijeka u Rumeliji.

Dokumenti Kancelarije malih vakufa (Küçük Evkâf Kalemi Belgeleri - D.KEV.)

Sadrže deftere i obračune manjih vakufa poznate kao "sadaka tevliyetle- ri" - upravljanja dobrotvornim vakufima, koji potpadaju pod nadzor velikog vezira, a potječu iz finansijski kancelarija za prihode. Vakufi koji su vezani za ovu kancelariju jesu neki vakufi u Istanbulu, Rumeliji i Anadoliji.

Ova kancelarija, koja je pod upraviteljstvom dvorskog age (bâbüssaâde ağası), organizira poslove kao što su upravni poslovi ovih vakufa, njihovi ra- čuni, postavljenja i darivanja.

Dokumenti Istočne Rumelije

Općeprihvaćeno je da se Vilajet Istočna Rumelija (Şarkî Rumeli vilaye- ti) utemeljuje između oblasti Balkan i sjeverne granice zapadne Trakije 13. juna 1878. godine na Berlinskom kongresu, a kao rezultat tursko-ruskog rata 1877-78. godine. Vilajet se sastoji od 28 kadiluka koja pripadaju sandžacima Filibe (Plovdiv), Pazardžik, Zagrai-Atik, Haskoj, Islimje i Bergos, odnosno od približno 1300 sela koja se za njih vežu. Uredba o uređenju Istočne Rumelije (Şarkî Rumeli Nizamnâmesi) potpisana je 26. aprila 1879. godine od Osman- skog carstva, Njemačke, Austrije, Engleske, Francuske, Italije i Rusije.

S postavljanjem Aleko-paše (Aleksandra Stefanova Bogoridija) za upra- vitelja Vilajeta Istočna Rumelija službeno je utemeljen 17. maja 1879. godine. Međutim, malo kasnije kao posljedica sklapanja saveza Aleko-paše i ruskog komandanta, oblast počinje ulaziti pod bugarski utjecaj i vlast. Čim je Ale- ko-paša završio period službe i povukao se, vilajetski savjetnik Gavril-efendi postavljen je za upravitelja (valiju) s funkcijom vezira. Malo kasnije, s hap- šenjem valije i državnim udarom 18. septembra 1885. godine koji je izvela Bugarska liberalna partija, koja se oslanjala na pomoć milicije, Vilajet Istočna Rumelija pripojen je Bugarskoj.

Dokumenti Istočne Rumelije sadrže bilješke o prijepisu u periodu 1296- 1327. god. po H./ 1879-1909. godine.

Dokumenti Arhiva Jildiz Saraja

Ovo je fond koji se sastoji od deftera, dokumenata i novina sakupljanih u Jildiz Saraju u vrijeme Abdulhamida II. (1876-1909). U ovom fondu se ne nalaze se samo dokumenti i uredbe koje su iz vlade otišle do Saraja a bave se različitim temama koje su zanimale Abdulhamida II., nego i razne predstavke, raporti i izvještaji koje su različite osobe poslale u Jildiz Saraj, te zaostavština Kamil-paše, Dževdet-paše, Namika Kemala, Midhat-paše i drugih važnih lič- nosti, članci o osmanskoj državi izašli u stranoj štampi, albumi i slike, prije- pisi zakona i uredbi, osobne bilježnice (defteri) Abdulhamida, isprave i mape.

To je fond koji oslikava različite osobenosti ovog perioda, od važnih dr- žavnih problema kao što su međudržavni odnosi, pitanja Istočne Rumelije, Jermenije i Egipta, događaj oko Krita i granična zbivanja, pa sve do uobičaje- nih zbivanja koja se nalaze u žandarmerijskim izvještajima.

Posebni dokumenti predstavke vlade (Sadaret Hususî Maruzat Evrakı - Y.A.HUS.)

Specijalno se sastoje od ličnih molbenih predstavki i informacija koje sa- drže posebne dopise koje je vladina instanca upućivala na Saraj u namjeri da omogući informaciju sultanu o rezultatima poduzetih aktivnosti, o nekim unutarnjim i vanjskim problemima i događajima.

Posbne predstavke vlade na Jildizu većinom ukazuju na važnost pisanja u pogledu vanjskih pitanja, posebno u pogledu Istočne Rumelije, pitanja Jer- mena, događaja na Kritu, pitanja Egipta, prodora Italije u Afriku i sličnih do- gađaja, međudržavnih veza i politike koju je slijedila osmanska država, zatim članaka koji se bave osmanskom državom u stranoj štampi, kao i sa aspekta prepiske u vezi sa svim ovim.

Razdvojeni dokumenti popisa u inspektoratima i komeserijatima (Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı -

Ovaj katalog koji se sastoji od 4.273 dokumenta i obuhvata period od 1293-1326. god. po H./ 1876-1909. godine sastoji se od sljedećih dokumena- ta: popisa ispektorata i komeserijata (müfettişlik ve komiserlikler tahrîrâtı), dokumenata koji se odnose na inspektorat Rumelijskog vilajeta i vilajeta u

Rumeliji (Rumeli Vilâyâtı Müfettişliği ve Rumeli vilâyetleriyle ilgili belgeler), dokumenata o Egiptu u Izvanrednom komeserijatu Egipta (Mısır Fevkalâde Komiserliği), dokumenata o Bugarskoj u Bugarskom komeserijatu (Bulgari- stan Komiserliği), prepiske službenog personala u Inspektoratu i komeserijatu i spisa, dokumenata i nacrta kojima nije poznata oblast zanimanja ali se odno- se na Rumelijski vilajet i Komeserijat za Bugarsku i Izvanredni komeserijat za Egipat.

Komisija za unapređenje poslova i reformi pri Ministarstvu unutarnjih poslova (Dahiliye Nezareti Tesrî-i Muamelat ve Islahat Komisyonu - DH.TMİK.S.)

Ova komisija koja je formirana 1312. god. po H./ 1894. godine, a kao što joj samo ime govori, osnovana je da bi podstakla reforme i uobičajene proce- dure.

Teme dokumenata u ovom fondu u širem smislu jesu: reformske aktivno- sti u rumelijskim i anadolskim vilajetima, reformski poduhvati, a posebno oni pod nadzorom inspektora za anadolski vilajet Šakir-paše, aktivnosti poduzete za unapređenje poljoprivrede i reformi u njoj, promjene u raspodjeli admini- strativne uprave i vlasništva, osnivanje žandarmerijskih policijskih organa, promjena snaga za održavanje reda (zaptije) u žandarmeriju, ostavljanje sređi- vanja poreza i ubiranja poreza poreznicima, predstavljanje i služenje u skladu s procentom stanovništva u upravi stranaca koja se nalazi u strukturi osman- ske države, druge reformske aktivnosti u socijalnim i ekonomskim temama.

Kancelarija za kretanje i putovanje Direktorata opće sigurnosti (Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi - DH.EUM.SSM)

Dokumenti koji se nalaze u ovom katalogu obuhvataju period 1333-1340. god. po H./ 1915-19. godine i pripadaju Kancelariji za kretanje i putovanje (Seyrüsefer Kalemi) čija je osnovna funkcija da nadzire ulaz i izlaz iz zemlje i kontrolira putovanja u zemlji. Oni sadrže sljedeće teme: zahtjeve za putne isprave (seyahat varakası), liste putnika koji će se kretati u zemlju u izvan nje, informacije o strancima koji putuju s putnim ispravama (broj, narav, identitet) i izvještaji, lista onih koji dolaze i odlaze balkanskim vozom, proglasi koji ukazuju na procedure za putnike koji žele putovati, omogućavanje olakšica nekim posebnim osobama za vrijeme putovanja, poslovi oko putovnice i viza, kontrola putnika koji dolaze i odlaze vozom ili brodom, aktivnosti u vezi s po- licijskim službenicima u sigurnosnim inspektoratima i istražno-obavještajnim službama.

Dokumenti koji pripadaju vilajetima i inspektoratima (pokrajinski arhivi) - TŞR

Kao što je poznato, većina arhivske građe koja se pohranjuje u Osman- skom arhivu odnosi se na državne urede osmanske države u Istanbulu. Budući da su dokumenti i registri (defteri) koji stižu izvan Istanbula dokumentacija iz pokrajina, odvojeno se drže od fondova centralne dokumentacije i klasificira- ju se pod kodom “pokrajinske dokumentacije” (TŞR).

Dokumentacija provincijskih arhiva koja se nalazi u našem arhivu jeste dokumentacija inspektorata za Kipar i Rumeliju.

Dokumenti Rumelijskog inspektorata (koji dolaze iz pokrajina) - TFR

Rumelijski inspektorat (Rumeli Müfettişliği), koji je utemeljen 1902. go- dine, sadrži popisne bilješke vilajeta: Bitolj, Solun, Kosovo, Janjina, Edirne i Skadar, kao i bilješke koje se odnose na sandžake, nahije i sela koja pripadaju tim vilajetima. Rumelijski inspektorat odatle obuhvata i podatke o štetnim aktivnostima bugarskih, grčkih i albanskih pljačkaških četa, kao i organizaci- ja za razdor, o žandarskim i policijskim organima koje su organizirali oficiri stranih država, o aktivnostima konzula, kao i sve službene spise koji se bave, ako izuzmemo važne spise o aktivnostima patrijaršije, također i drugim tema- mama, kao što su upravno-administrativne, finansijske, političke, privredne i trgovačke. Rumelijski inspektorat postao je dobar nadzornik i organizator koji se prema ponuđenim temama pokretao i postupao prema naredbama sultana i velikog vezira.

U dokumentaciji Rumelijskog inspektorata (Rumeli Müfettişliği Evrakı) općenito se nalazi sljedeće: poslovi postavljenja i unapređenja, zahtjevi za plaće, aktivnosti četa i razbojnika, poslovi oporezivanja i zakupnina, grčko- bugarski sektaški sukobi, uobičajeni upravni i pravni slučajevi, bezzakonje u upravi, smanjenje žandarmerije i policije, okružne graditeljske aktivnosti, aktivnosti koje su podijelile grčke i bugarske popove i kaluđere, kao i ostalo.

Dokumenti Rumelijskog inspektorata koji se sastoji od 12 ureda (kancela- rija) dijele se na sljedeće odjele:

Katalog sadrži 288.213 dokumenata i 244 registra (deftera), a ovaj fond još 37 dokumenata i 1 defter.

Dokumenti Kancelarije za velike utvrde (Büyük Kale Kalemi Belgeleri - D.BKL.)

Važna kancelarija za prihode - Kancelarija za velike utvrde (Büyük Kale Kalemi) obavlja poslove popravke velikih utvrda, izuzimajući Moreju i Alba- niju, opskrbe utvrđenih mjesta, skladišta oružja i vodi poslove koji se odnose na plaće personala. Posebno se brinula o kontroli domaće vojske (vojske koja je uz plaću korištena u Egiptu, Bagdadu, Lahsi, Mosulu, Dijarbekiru, Vanu, Bosni, Budimu, Temišvaru, Šamu, Halepu, Karsu i Erezerumu kao janjičari ili u njihovim skupinama).

Isprave s ovjerom i opisom povoda izdavanja (hüccet-i zahriyyeler), koje se nalaze među dokumentima Kancelarije za velike utvrde i Kancelarije za hasove, nakon odvajanja od ostalih dokumenata i nakon njihovog hronološ- kog rasporeda prema imenima zakupnina (mukattaa), objedinjene su u dosjee važeće do kraja svake godine.

Dokumenti Kancelarije malih utvrda (Küçük Kale Kalemi Belgeleri - D.KKL.)

Kancelarija je mjesto gdje se sviđaju poslovi opskrbe tvrđava u Moreji i Albaniji, utvrđenih mjesta, skladišta oružja, popravke i plaća osoblja. Među obaveze spada i briga za prinadležnosti u formi odžakluka / imanja (uobičaje- ni prihodi ili ušur koji je specifičan kao nadoknada za plaće čuvara utvrda ili lokalnih vojnika) koji pripadaju ovim tvrđavama.

Naredbe povlaštenih ejaleta

Povlašetni ejaleti (eyâlât-ı mümtâze) jesu ejaleti vezani za Osmansko Car- stvo kojima se upravlja na osnovu posebnih specijalnih, privilegiranih spora- zuma. Neki daju fiksni porez, a neki daju vojnike u vojnim pohodima, dok su u vanjskim poslovima slobodni. U različitim vremenima vide se sljedeći eja- leti sa privilegijama: časna Meka, Misirski hidivlik (upraviteljstvo), Sisamski begovat, Libanski mutesarrufluk, Kipar, Bugarski prenslik, Bosna i Hercego- vina, Krimski hanat, Erdeljsko kraljevstvo, Vlaško-Bogdansko vojvodstvo i Ajnoroski emanet. Nakon osnivanja, poslije preokreta 1908. godine poništene su preostale povlastice.

Naredbe za važna pitanja (Mesâil-i Mühimme İrâdeleri)

Prema osnovama prve urađene proklamacije klasifikacije u vrijeme osni- vanja Dokumentacionog arhiva (Hazîne-i Evrak / “Riznice dokumenata”), počev od ustoličenja sultana Abdulhamida pa sve do 1265. god. po H., doku- mentirane naredbe o važnim pitanjima grupirane su odvojeno po odsjecima.

Dokumenti vladine kancelarije za povlaštene ejalete (Sadaret Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Belgeleri - A.MTZ.)

Povlašteni ejaleti jeste izraz koji se koristi za mjesta čije su naredbe pred- stavke sporazumno i uz povlastice objašnjene i čije interne predstavke na- redbe potpadaju pod posebne zakone. Za njih se još kaže da su “povlašteni i odabrani ejaleti” (Vilâyât-ı Mümtâze ve Muhtâre). Sljedeća su mjesta gdje se

ispoljavaju sve vrste povlastica, do promjene u julu 1908. godine: Misirski hidivlik, Sisamski begovat, Libanski mutesarrufluk, Kipar, Bugarski prenslik i Bosna i Hercegovina.

Poslovi koji se odnose na ove ejalete razmatraju se na Visokoj porti (Bâb-ı Âlî) i u Direktoratu Kancelarije za povlaštene ejalete (Eyâlât-ı Mümtâze Kale- mi Müdürlüğü). Zvanični akti s gotovo svakom tematikom (osobito oni prav- ni, ekonomski, vojni i obrazovni) iz ovih ejaleta usmjeravaju se u Kancelariju za povlaštene ejalete i prosljeđuju na potrebna mjesta.

Ferman sultana Mehmeda Fatiha, bosan- skim redovnicima kojim se garantira slobo- dan nastavak vjerskih aktivnosti.

Prijepis Ahdname sultana Mehmeda Fa- tiha izdate bosanskim redovnicima (franjev- cima)

Ja, sultan Mehmed-han, ukazujući svoju milost prema bosanskim kaluđerima, naređu- jem sljedeće: Bezbrižno stanujte u mome car- stviu i bezbrižno obavljajte molitve u svojim crkvama. Neka ih niko od mojih vezira niti o od stanovnika (moga carstva) ne uznemirava i ne vrijeđa. Kunem se Allahom, Poslanikom, Kur’anom i sabljom koju pašem, da sve dok su mi odani i pokorni, njihovi životi, imeci i crkve, bit će pod mojom zaštitom.

Pismo zahvale gradskog stanovništva Tuzle (Bosna) u povodu davanja vjerskih sloboda. Po- tvrđujemo da smo Vaši robovi koji se pokorava- ju Vašim naredbama i primjenju propise koji se odnose na grad Tuzlu i cijelu njenu okolinu. Sa- općavamo da smo beskrajno zahvalni gospodinu sultanu Abdulmedžid-hanu, koji je uzrokom da se kao rezultat politike koju vodi, poveća dugo očekivani mir i sigurnost. U skladu s nared- bom našeg sultana, bosanski valija Huršid paša i rumelijski inspektor Kamil paša, posredstvom patrijarha i zvorničkog mitropolita, dali su nam potpunu slobodu u skladu s našim vjerovanjem i običajima. Boga uvijek molimo za zdravlje i dug život našeg sultana. Preklinjemo i od našeg sul- tana molimo da i ubuduće nastavi ovakvu prak- su. Zvornički mitropolit Agasenfelos i stanovnici kasaba Zvornik, Brčko, Kalesija, Modriča, Bije- ljina. 16. April 1853.

Pismo zahvale nekih čelnika manastira koji se nalaze u Bosni u povodu davanja vjerskih slo- boda. Presvijetli caru! Mir i spokoj stanovništva pod Vašom upravom, pozornost koju ste pokaza- li u pogledu kažnjavanja odgovornih, napor koji ste uložili da sve vjerske zajednice i grupacije uživaju zaštitu, razlogom su stjecanja ljubavi i poštovanja naroda prema vama. Narod će biti spokojniji i povećat će svoju vjernost ako se na još veći nivo podigne praksa koju su vaši pre- ci ostavili duhovnom vođi katolika i vođama tri crkve u Bosni. Lično ste, za molitve naroda sve strane ukrasili crkvama i džamijama. Sav narod, ma kojoj vjeri pripadao, moli se za vas. Kada je stigao ferman kojim dozvoljavate izgradnju devet crkava katoličkom stanovništvu koje živi u Bosni, za vas su molili u suzama. Kako god date, vremenom su i ukinute privilegije koje je sultan Fatih Mehmed-han, neka mu Bog podari džennet, dao katoličkoj crkvi u Bosni. Neizmjer- no smo zahvalni što ste te privilegije ponovo dali.

Summary

The Presidency of the Ottoman Archive Office (Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı), being part of the General Directorate of the Turkish Republic's State Archives (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), is one of the world's most respected archives. It is one of the world's biggest archives in terms of the documents it contains and their scholarly and cultural significance. It contains data and documents relating to the history of nearly 40 European and North African countries and several Asian countries that came into contact with the Ottoman Empire, including Bosnia. The Ottoman Archive documents are divided into defters and individual documents, which in turn may be researched according to their classification before and after the Tanzimat reforms. This article gives only information about the holdings and catalogues relating to Rumelia (the Balkans). The most significant of those introduced here are muhimme defters, ahkam defters, etc, and the most inter- esting ones are Bosnian ahkam defters. They consist of nine volumes which cover decisions for the period 1155-1285 AH / 1742-1867 CE. Based on the examples of individual documents from the Office of the so-called privileged eyalets, which for a period included Bosnia, one can gain better insight into certain events during that period.

Adana	Halep	Rumeli
Anadolu	İstanbul	Sivas
Bosna	Karaman	Šam i Šerif
Džezâir i Rakka	Maraš	Trabzon
Dijarbekir	Mora
Erzurum	Özi i Silistre