Haso Popara


TRI BANJALUČKA ARZUHALA

- Prilog historiji Banje Luke -


UVOD

Banja Luka se prvi put spominje 1494. godine kao utvrđeni grad u Jajačkoj banovini, koji je, po svoj prilici, bio smješten na području današnjeg Gornjeg Šehera. Turci su cijelo područje Jajačke banovine, od Jajca pa sve do Save, uključujući i Banju Luku, zauzeli krajem 1527. godine. Negdje odmah po osvojenju u Banjoj Luci je sagrađena i prva džamija pod imenom sultana Sulejmana I (1520-1566), nazvana Hunkarijom ili Carevom džamijom. Tu je, dakle, nastala i prva muslimanska mahala. Jači zamah u svom razvoju Banja Luka je doživjela početkom druge polovine XVI stoljeća, kada je Sofi Mehmed-paša 1553. godine sjedište Bosanskog sandžaka iz Sarajeva prenio u Banju Luku. Puni procvat Banja Luka je doživjela devedesetih godina XVI stoljeća, kada je za vrijeme Ferhad-paše Sokolovića, postala sjedištem Bosanskog pašaluka (1580-1638). Za vrijeme svoga boravka u Banjoj Luci 1660. godine Evlija Čelebija je zabilježio da je u njoj bilo 45 mahala (a prema tome toliko i džamija) i tri hiljade i sedam stotina ćeremitom i šindrom pokrivenih kuća. U mnogim ratovima, požarima, poplavama, zemljotresima i drugim pošastima koje su pogađale Banju Luku, nestali su i brojni objekti, tako da se ”već na početku XIX stoljeća grad nije mogao prepoznati u odno- su na nekadašnje naselje.”1

Međutim najteža razaranja objekata islamske baštine, Banja Luka je pretrpjela u posljednjem ratu (1992-95). ”Uništavanje islamskih sakralnih građevina u Banjoj Luci planski je izvršeno od 9. aprila 1993. godine do 15. decembra iste godine, kada je porušeno 15 džamija, 6 turbeta, 5 šadrvana i Sahat-kula. U to vrijeme u Banjalučkom muftijstvu srušeno je 205 od 207 džamija.”2

Početkom prošle (2007) godine, Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu je dobila značajnu prinovu rukopisa, dokumenata, stare periodike


  1. Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine /Dalje: Mujezinović,

Epigrafika... o.c./, Knjiga II, Sarajevo, 1977., str. 119.

  1. Vidi: Sabira Husedžinović, Dokumenti opstanka, /Dalje: Husedžinović, Dokumenti... o. c.,/ Zenica, 2005., str. 10.

70 Haso Popara


i štampanih knjiga iz privatne zbirke porodice Đumišić3 iz Banje Luke. Zbirku su pred dušu svojih roditelja Muhameda i Begzade Đumišić, za ovu biblioteku uvakufile njihove kćerke Paša, Džehva i Emina Đumišić iz Banje Luke. Detaljnim pregledom ove zbirke naknadno smo utvrdili da se u njoj nalazi 64 rukopisa4 na arapskom, turskom i perzijskom jeziku, čija se starost



  1. Prema kazivanju rahmetli Muhameda Đumišića, porodica Đumišić vodi porijeklo iz Male Azije iz mjesta Gümüşhane, nedaleko od obale Crnog mora (na rijeci Harşit, južno od Trabzona), gdje je od davnina bila vlasnik rudnika srebra. Otuda i potječu prezime Đumišić i naziv mjesta Gümüşhane (tur. gümüş = srebro). U dokumentima se često susreće i perzijska verzija ovog prezimena Sim-zade. Prvi Đumišići u Bosni, dvojica braće hadži Behram i hadži Osman, po svoj prilici, doselili su se u Banju Luku krajem XVI stoljeća i tu počeli kupovati zemlju. Njihovi su potomci, sve do agrarne reforme 1945. godine, bili među najbogatijim zemljoposjednicima u cijeloj Bosni i Hercegovini. Jedan od spomenute braće hadži Behram-efendi nastanio se u Gornjem Šeheru. On je u Desnoj Novoseliji krajem XVI ili početkom XVII stoljeća podigao džamiju koju je narod prozvao Behram-efendijinom džamijom. Na desnoj plohi minbe- re nalazio se jedan zapis, najvjerovatnije Behram-efendijin, iz 1047/1637-38. godine. Pored džamije nalazilo se i turbe osnivača. Džamija je zapaljena 26. maja 1993. godi- ne, kada je s njom izgorjelo i turbe. Drugi brat Osman-efendi nastanio se u Pobrđu i tamo podigao hadži Osmaniju ili Talinu džamiju, koja je zapaljena 8. septembra 1993. godine (v. Alija Bejtić, ”Banja Luka pod turskom vladavinom” /Dalje: Bejtić, Banja Luka... o.c.,/, Naše starine I, Sarajevo, 1953., str. 105-06 i Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 130 i 578). Tokom četiri naredna stoljeća, ova hanedanska porodica je dala mnogo istaknutih ličnosti u javnom, kulturnom, vjerskom i političkom životu Bosne, među kojima su svakako bili najpoznatiji banjalučki mutesellim i muftija Abdulah Hifzi-efendi Đumišić, jedan od najbližih saradnika Husejn-kapetana Gradaščevića, zapravo glavni duhovni predstavnik njegova pokreta (v. Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo, 1996., str. 217) i njegov sin Mehmed Nazif Đumišić iz Banje Luke te kadije Muhemed-efendi Đumišić i sin mu Abdulkerim-efendi Đumišić iz Sarajeva. Ovaj posljednji bio je osnivač Sim-zade ili Đumišića ili Drvenije medrese u Sarajevu. Banjalučki i sarajevski Đumišići su dva ogranka jedne te iste porodice. Zato nije slučajno da su Abdulkerim iz Sarajeva i Abdulah Hifzi Đumišić iz Banje Luke ukopani u istom groblju pored Čokadži hadži Sulejmanove džamije u Sarajevu, u narodu poznate i pod nazivom Jedileri (v. Mujezinović, Epigrafika... o.c., I, str. 448).

  2. Od gore spomenutih 64 rukopisa 34 su nekompletna i predstavljaju samo kraće ili duže fragmente pojedinih djela. Dvadeset i devet rukopisa iz ove zbirke kataloški je obrađeno u šesnaestom svesku Kataloga rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke (v. Haso Popara, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Svezak XVI

/Dalje: Popara XVI), London-Sarajevo, 1429/2008., kat. br.: 8844, 8850, 8866, 8883-84, 8890-91, 8902, 8906, 8924, 8928, 8936, 8943, 8947, 8949, 8956, 8974-75,

8980, 8990, 9030, 9066, 9107, 9163-65, 9360 i 9369).

Tri banjalučka arzuhala 71


kreće od 150 do 600 godina5, dosta originalnih dokumenata na osmanskom jeziku iz XVII-XIX stoljeća i na njemačkom i bosanskom jeziku s kraja XIX i početka XX stoljeća, 740 pojedinačnih brojeva starih časopisa i 64 starije štampane knjige, među kojima i prvo izdanje prijevoda Kur’ana na naš jezik Miće Ljubibratića, sa posvetom prevodiočeve supruge Mare Muhamedu Đumišiću.

Nema sumnje da su ovi dokumenti, među kojima ima više fermana, berata, bujuruldija, hudždžeta, murasela, deftera, arzuhala, ilama, temessuka itd., od prvorazrednog značaja za izučavanje kulturne baštine i historije Banje Luke i šire Bosanske krajine u zadnja dva stoljeća osmanske vlasti na ovim prostorima. U njima se spominje više hiljada imena istaknutih ličnosti koje su igrale ključnu ulogu u vjerskom, političkom, vojnom, kulturnom i javnom životu onog vremena. Upravo u periodu iz koga potječu ovi dokumenti, Austrija je puna dva stoljeća preko Bosanske krajine nadirala u Bosnu, sve dok je 1878. godine nije okupirala. Koliko je cijelo ovo vrijeme Austrija nailazila na žilav otpor Krajišnika, najbolje pokazuje izjava generala Gideona Laudona6, koji je o odbrani bosanskih gradova u vrijeme Dubičkog rata (1787-91) rekao: Upravo je nevjerovatno i nadmašuje svaku predodžbu koju bi čovjek sebi htio stvoriti kako su čvrsto građeni bosanski gradići, kako se tvrdokorno Turci u njima bore i s kojom se lakoćom oni umiju iznova ušančiti kad im se razori jedna odbrambena linija; jedva ima tvrg java, s kojom bi čovjek imao toliko posla, a svakom drugom narodu dade se laglje doskočiti.7

U ovom radu predstavit ćemo tri do sada nepoznata i neobjavljena arzuhala8 iz Banje Luke, otprilike iz istog perioda iz koga potječe i gore citi- rana Laudonova izjava, a koje su potpisale i svojim ličnim pečatima (prste- njacima) ovjerile preko 150 istaknutih ličnosti iz Banje Luke i nekoliko ličnosti iz Bosanske Gradiške, navodeći svoje ime i položaj koji su zauzimale.


  1. Rukopis br. R-10282 (v. Popara, XVI, br. 8883, str. 52-53), prepisao je ‘Alī ibn Hasan ibn ‘Alī ibn ‘Abdulkarīm ad-Dağwī (iz Dadžve u Egiptu) poslije 800/1398., a rukopis br. R-10288 (v. Popara, XVI, br.8891, str. 77-79), 7. muharrema 842/1438. godine.

  2. Laudon ili Loudon Gideon Ernest, austr. vojskovođa; r. 1717., u. 1790. godine.

Rodom iz Livonije. Isprva rus. oficir, od 1742. u austr. vojsci. U ratu Austrije i Turske (1787-91) kao zapovjednik vojske u Hrvatskoj potukao Turke kod Dubice (1788) i zauzeo Novi, a 1789. Bosansku Gradišku. Preuzevši vrhovno zapovjedništvo na gl. bojištu, zauzeo Beograd i Smederevo (v. Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikograf- skog zavoda, 5, Zagreb, 1979., str. 51).

  1. Vidi: Dr. Milan Prelog, Povijest Bosne u doba osmanske vlade, II dio (1739-1878), Sarajevo, bez god. izdanja, str. 17.

  2. Arzuhal (tur. لﺎﺤﺿﺮﻋ) - kolektivna predstavka, molba, žalba, peticija.

72 Haso Popara


Zbog obimnosti teksta, kratak sadržaj arzuhala dali smo samo na bosanskom jeziku, a dešifrovana imena potpisnika, njihov položaj i tekst pečata i u ori- ginalu i u prijevodu na bosanski jezik,9 uz napomenu da nam ovdje nije bio cilj analiza sadržaja teksta samih arzuhala koliko imena i položaji njihovih potpisnika.


ARZUHAL I10

upućen bosanskom namjesniku11 od strane alima, dobrih i pobožnih ljudi, imama, hatiba i vaiza banjalučkih džamija, kapetana, aga, oficira i vojnika svih rodova vojske banjalučke kapetanije i drugih uglednih građana Banje Luke, u kome objašnjavaju da je Mustafa-efendi, tadašnjem banjalučom naibu Sim-zade Omer-efendiji12 oduzeo muraselu, koju mu je ranije bio izdao njegov


  1. Zbog čestog izostavljanja tačaka na arapskim slovima u imenima potpisnika arzuha- la, bilješkama o njihovom položaju i naročito sadržaju otisaka njihovih pečata, nije isključena mogućnost manjih previda u njihovom dešifrovanju.

  2. Dokument je označen privremenim brojem A-277 u zbirci porodice Đumišić, a nala- zi se u GH biblioteci.

11 Prema uvodnim riječima غﺎﺻ ﻪﻠﻳا لﻼﺟاو تدﺎﻌﺳو لﺎﺒﻗاو ﺖﻟود ﻚﻳﺮﻠﺗﴬﺣ ﻢﻧﺎﻄﻠﺳﻮﻠﺘﻤﺣﺮﻣﻮﻠﺘﻳﺎﻨﻋﻮﻠﺘﻟود نﻮﺴﻟوا... /Srećnom, blagonaklonom, milostivom, njegovoj ekselenciji, mojem sultanu,

neka je sretan, spokojan, blagoslovljen i zdrav.../, moglo bi se pomisliti da je arzuhal upućen samom sultanu. Međutim to je u ono vrijeme bio uobičajeni stil obraćanja namjesniku (v. Prof. M. Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Paleografiya ve Diplomatik Ilmi, 2. Baskı, Istanbul, 1992., str. 105-06).

  1. Hadži Sim-zade Omer-efendi je sin hadži Ibrahim-efendije, a unuk hadži Omer- efendije. Rođen je krajem druge ili početkom treće decenije XVIII stoljeća. To zaključujemo po jednom dokumentu (v. br. A-275 iz Dumišića zbirke) koji je izdao banjalučki kadija Ali početkom rebiu-l-evvela 1157/1744. godine, a u kome se Sim-

zade Omer-efendi navodi kao vekil (نﻮﺗﺎﺧ مﺎﻧ ﻰﻔﻄﺼﻣ ﺖﻨﺑ ﻦﻳدﺎﻗ ىوﺄﻣ بﺎﻄﺘﺴﳌا بﺎﺘﻜﻟا ﺔﺒﺣﺎﺻ ﻮﺒﺷا

يﺪﻨﻓأ ﻢﻴﻫاﺮﺑا جﺎﺤﻟا ﻦﺑ يﺪﻨﻓأ ﺮﻤﻋ ﲇﺠﺴﻣ ﻞﻴﻛو ) Me’ve, kćerke Mustafine (tj. udove ubijenog

banjalučkog mutesellima Ali-bega Grošića). Iz jednog drugog dokumenta (v. br. A-

631) se vidi da ga je, 4. ramazana 1177/1763. godine uz mehr od 12.000 akči, vjenčao banjalučki kadija hadži Muhamed-efendi sa Aišom, kćerkom nekog hadži Husejna. Njegovo ime spominje se i u više drugih dokumenata. Iz jednog od njih iz 1160/1747. godine se vidi da se pred kadijom Abdusamed-zadetom Mustafa-efendijom u Bosna- Brodu sporio sa svojom maćehom oko nasljedstva iza umrlog mu oca hadži Ibrahim- efendije (v. br. A-262). Bio je kadija u Čelebi-Pazaru (Rogatici), Banjoj Luci, Tešnju, Kamengradu i Bihaću. Sačuvana je i jedna njegova vakufnama od 20. muharema 1175/1761. godine, koja je sačinjena i ovjerena od strane banjalučkog kadije Ahmed- efendije. Pojavljuje se kao prepisivač i vlasnik nekih rukopisa (v. Salih Trako-Lejla Gazić, Katalog rukopisa Orijentalnog instituta – lijepa književnost, Sarajevo 1997., str. 114). Imao je sinove Ibrahim-efendiju i Hasan-efendiju. Ibrahima nalazimo kao prepisivača jednog rukopisa (v. Popara, XVI, 8902, str. 94), a Hasan je službovao kao

Tri banjalučka arzuhala 73


prethodnik Hasan-efendi, na osnovu koje je Omer-efendi vršio poslove vezane za podjelu ostavine vojnih lica i vođenje roznamedži knjiga (svakodnevni ulaz i izlaz). Oni tvrde da je Omer-efendi čestit i ugledan alim, da je završio sta- žiranje i da je trenutno na čekanju službe, te mole da mu se izda odgovarajući ferman13, kojim bi bio postavljen na položaj naiba u Banjoj Luci.

Slijede bilješke, imena, pečati i drugi podatci potpisnika arzuhala u originalu i prijevodu na bosanski jezik:




























kadija u Banjoj Luci, gdje se potpisivao kao Hasan Hulusi. Hasan-efendijin sin, a Omer-efendijin unuk Atif-efendi nestao je u nekom pomorskom prepadu neprijate- lja ili gusara. Proglašen je šehidom i umrlim na osnovu svjedočenja nekog Osmana, sina Abdulahova pred banjalučkim kadijom Muhamedom Seidom krajem mjeseca ramazana 1244/1830. godine. Pored kadije Muhameda Seida, na ovom dokumentu su se potpisali i naibi Mustafa Šukri i Hasan Nail te deset drugih svjedoka. Na Sim- zade Omer-efendijinom ličnom pečatu stoji natpis: Bože, olakšaj poslove Omerove!

Godina (1)171/1757-58. (١٧١ﺮﻤﻋ رﻮﻣأ ﻞﻬﺳ بر).


  1. Nakon što su opisali problem, molitelji, na kraju arzuhala, od namjesnika ne traže bujuruldiju, već ”ferman“ izričajem:رﺪﻜﻨﻳﺮﻠﺗﴬﺣ ﻢﻧﺎﻄﻠﺳ ﻮﻠﺘﻤﺣﺮﻣ ﻮﻠﺘﻳﺎﻨﻋ ﻮﻠﺘﻟود نﺎﻣﺮﻓو ﺮﻣا /“odgo-

varajuće naređenje i ferman je u nadležnosti Njegova Veličanstva, mojega sretnog, blagonaklonog i milostivog sultana”. Ovakav završetak je redovan u skoro svim arzuhalima (v. Vesna Miović, Dubrovačka Republika u spisima namjesnika Bosanskog ejaleta i Hercegovačkog sandžaka, Dubrovnik, 2008., str. 24).

74 Haso Popara


1

Ono što se u njemu moli poželjno je i

kod nas i kod svijeta.1

Ja, siromah Ahmed, hatib u Husejn- efendi2 Defterdarevoj džamiji.3 (Pečat): Gospodaru, obaspi Svojom dobrotom Ahmeda!

مﺎﻧﻷا ﺪﻨﻋو ﺎﻧﺪﻨﻋ دﻮﺼﻘﻣ ماﺮﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ ﻦﻴﺴﺣ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺪﻤﺣأ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأ

يﺮﺘﻓد يﺪﻨﻓأ

ﺪﻤﺣأ بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﺮﻬﻈﻣ ﻚﻔﻄﻟ :(ﺮﻬﻣ)

2

Vaš sluga blagosiljatelj4 Ebu Bekr, imam

i hatib u hadži Daudovoj džamiji.5 (Pečat): O Ti koji si dovoljna zaliha Svome robu Ebu Bekru.

ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻاﺮﻜﺑ ﻮﺑأ ﻲﻋاﺪﺒﻌﻟا

دوواد جﺎﺤﻟا

ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﺒﻋ تﺎﻤﻬﻤﻟا ﻰﻓﺎﻛ ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)

3

Ono što se u njemu navodi, odgovara

činjeničnom stanju.

Ja, siromah hadži Omer, imam i hatib.6 (Pečat): Omere, smrt ti je dovoljan

opominjač!

لﺎﺤﻟا ﺔﻘﻴﻘﺤﻟ ﻖﻓاﻮﻣ لﺎﻘﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ


ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻاﺮﻤﻋ جﺎﺤﻟا ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأو

!ﺮﻤﻋ ﺎﻳ ﺎﻈﻋاو تﻮﻤﻟﺎﺑ كﺎﻔﻛ :(ﺮﻬﻣ)

  1. Nekoliko prvih potpisnika napisalo je i po jednu sažetu izjavu, u prilog istinitosti sadr- žaja dokumenta.

  2. U originalu umjesto Hasan stoji Husejn (ينﺴﺣ), a umjesto defterdar defteri (يﱰﻓد).

  3. Riječ je o Hasan-defterdarevoj džamiji, poznatoj i pod imenom Arnaudija. Podigao ju

je Hasan defterdar, ministar finansija Bosanskog ejaleta u doba Ferhad-paše Sokolo- vića, 1003/1594-95. godine. Alija Bejtić pretpostavlja da je ime Arnaudija dobila po tome što je njen osnivač, po porijeklu, najvjerovatnije, bio Arnaut. Džamija je bila pod kupolom i spadala je u red klasičnih islamskih spomenika. Po svojoj arhitekturi, pod- sjećala je na Hasan-nazirovu, Aladžu džamiju (1550-51) u Foči, Ali-pašinu (1560-61) i Ferhad-begovu džamiju (1561-62) u Sarajevu i druge (v. Mujezinović, Epigrafika... o.c./, Knjiga II, Sarajevo 1977., str. 210-13 i Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 112-13). Ha- san-defterdareva, Arnaudija džamija u Banjoj Luci je minirana i do temelja srušena 7. maja 1993. godine u 3h ujutro, za vrijeme policijskog časa (v. Husedžinović, Dokumen- ti... o.c., str. 576-77).

  1. Izraz ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا koji je ovdje skraćeno napisan ﻲﻋاﺪﺒﻌﻟا prevodili smo kao ”Vaš sluga blago-

siljatelj”, po uzoru na prijevod Hazima Šabanovića (v. Hazim Šabanović, Turski izvori

o srpskoj revoluciji 1804., Knjiga I, Spisi carske kancelarije 1789-1804, Beograd, 1956., str. 269).

  1. Daudija ili Medreska džamija nalazila se na lijevoj obali Vrbasa, južno od potoka Cr- kvene. Zbog debele kamene munare narod ju je zvao još i Kamenom ili Debelom džami- jom. Po svoj prilici, podigao ju je u XVI stoljeću Daud (ili Davud), osnivač istoimene medrese. Porušena je 1965. godine. (v. Mujezinović, Epigrafika... o.c., II, str. 210 i Hu- sedžinović, Dokumenti... o.c., str. 451).

  2. Potpisnik hadži Omer nije naveo u kojoj je džamiji bio imam i hatib.

Tri banjalučka arzuhala 75


4

Ono što je na ovom papiru napisano na

dobrobit je i vjere i ljudi.

Siromah Ahmed, hatib u Kubad-aginoj džamiji.7

(Pečat): Bože, ispuni želju Ahmedovu!

5

Ono što muslimani drže za lijepo, lije-

po je i kod Boga.

Napisao hadži Mustafa, hatib u Sofi Mehmed-begovoj džamiji.8

(Pečat): Prava kuća je vječna kuća. Bože, neka Muhammed bude zagovor- nik Mustafi. Godina (1)152/1739-40.9

6

Stvar je kako je u njemu rečeno, a imalo

bi se još mnogo šta reći.

Hasan, imam u Arnaudiji džamiji.10 (Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov (Božiji) rob Hasan.


ﻊﻓﺎﻧ سﺎﻃﺮﻘﻟا اﺬﻫ ﻲﻓ رﻮﻄﺴﻤﻟا ﻮﻫ ﺎﻣ

.سﺎﻨﻟاو ﻦﻳﺪﻟا رﻮﻣﻷ

ﺎﻏا دﺎﺒﻗ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺪﻤﺣأ ﺮﻴﻘﻔﻟا


ﺪﻤﺣأ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻦﺴﺣ ﻪﻠﻟا ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻓ ﺎﻨﺴﺣ نﻮﻤﻠﺴﻤﻟا هآر ﺎﻣ


ﻲﻓﻮﺻ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ جﺎﺤﻟا هﺮﺑز

ﻚﺑ ﺪﻤﺤﻣ

ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻲﻬﻟا ﺎﻘﺑ راد ﻖﺤﻟا راد :(ﺮﻬﻣ)

152 (ﺔﻨﺳ) !ﺪﻤﺤﻣ ﻪﻟوا ﻊﻴﻔﺷ


ﻪﻴﻓ ﺎﻤﻣ ﺪﻳاز ﻮﻫ ﻞﺑ ﻪﻴﻓ ﺎﻤﻛ ﺮﻣﻷا ﻪﻳدؤﺎﻧرا ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻦﺴﺣ

ﻦﺴﺣ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)



  1. Kubad-agina ili Džamija na stijeni nalazila se na lijevoj obali Vrbasa. Podigao ju je u XVI stoljeću Kubad-aga, sin Abdulahov. On je imao veći zemljišni posjed u Gornjem Šeheru i vjerovatno je bio starosjedilac. Po imenu njegovog oca Abdulah, može se za- ključiti da je bio konvertit. Spominje se među živima 1554. godine. U Banjoj Luci je bio na položaju vojvode (upravitelja policije). Džamija je porušena 1929-30. godine, pod izgovorom da je dotrajala (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 94 i Husedžinović, Do- kumenti... o c., str. 559-60).

  2. Sofi Mehmed-begova džamija nalazila se u Gornjem Šeheru, na desnoj obali Vrbasa.

Prema vakufnami iz prve dekade mjeseca safera 962/1554-55., podigao ju je bosanski namjesnik Sofi Mehmed-paša, neposredno nakon što je izvršio prijenos stolice bosan- skog sandžaka iz Sarajeva u Banju Luku. Prvobitna džamija je imala visoku kupolu i vitku manaru. Izgled je promijenila krajem XVII stoljeća, kada je, kao i većina objekata Gornjeg Šehera, porušena prilikom upada austrijskih trupa. Obnavljana je 1781-82., 1937. i poslije zemljotresa 1969. godine. Kamena munara očuvala se sve do 1985. go- dine, kada je srušena i podignuta nova. Po jednom udubljenju ispod mahfila u narodu su je zvali i Jama džamija. Minirana je i do temelja srušena 4. juna 1993. godine (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 209-14 i 578).

  1. Godina u pečatima označava godinu kada je vlasnik dao izraditi pečat, a ne godinu nastanka dokumenta.

  2. Isto kao u bilješci pod br. 3, str. 74.

76 Haso Popara


7

Vaš sluga blagosiljatelj Mustafa, mude-

ris i muallim-i sibjan.11 (Pečat): Bože, ostvari (želju) Mustafinu!


سرﺪﻤﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

نﺎﻴﺒﺻ ﻢﻠﻌﻣو

ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

8

To je tako i ja to svjedočim.

Mustafa, hatib u hadži Alijinoj džami- ji.12

(Pečat): Božiji rob Mustafa.

9

Kako je napisano tako je i potvrđeno.

Ahmed Vaiz-zade, imam u Debagiji džamiji.13

(Pečat): O Ti koji si dovoljna zaliha Svome robu Ahmedu.


ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﺪﻫﺎﺷ ﺎﻧأو ﻚﻟاﺬﻛ ﻚﻟذ ﻲﻠﻋ جﺎﺤﻟا ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ


ﻰﻔﻄﺼﻣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﺮﻳﺮﻘﺘﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻤﻛ ﺮﻳﺮﺤﺘﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ

نﺎﻏﺎﺑد ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا هداز ﻆﻋاو ﺪﻤﺣأ


ﺪﻤﺣأ هﺪﺒﻋ تﺎﻤﻬﻤﻟا ﻲﻓﺎﻛ ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)

10

Stvar je onakva kako je ovdje napisano i

ja to svjedočim.14

Ja, siromah Salih, imam u hadži Osmanovoj džamiji.15

(Pečat): Bože, ostvari želju Salihovu!

ﻪﻴﻓ ﺎﻤﺑ ﺎﺷ ﺎﻧأو ﻪﻴﻓ رﺮﺣ ﺎﻤﻛ ﺮﻣﻷا نﺎﻤﺜﻋ جﺎﺤﻟا ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺢﻟﺎﺻ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأو

ﺢﻟﺎﺻ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

  1. Nije naveo u kojoj je medresi bio muderis niti u kome je mektebu podučavao djecu.

  2. Sabira Husedžinović navodi da se u popisu iz 1604. godine Hadži Salihova džamija navodi kao mesdžid Hadži Alije i da ju je obnovio u XVII stoljeću hadži Salih. Kasnije je dobila naziv Stupnička, zbog toga što se stanovništvo ove mahale bavilo obradom ruja i kudelje pomoću stupa na Vervasu. (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 130).

  3. Debagija ili Tabačka džamija nalazila se na lijevoj obali Vrbasa u Gornjem Šeheru. Bila je centar istoimene mahale, koja je naziv Tabaci dobila po obrtnicima koji su na obali Vrbasa štavili kožu. Slično je bilo i sa Tabačkim mesdžidom u Sarajevu. Džamija je bila sa drvenom munarom i zidovima od ćerpiča. Podignuta je u XVI stoljeću, a porušena je neposredno nakon Prvog svjetskog rata 1919. godine (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 94 i Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 558).

  4. U originalu umjesto riječi ﺪﻫﺎﺷ stoji samo ﺎﺷ.

  5. Hadži Osmanova ili Talina džamija, sa drvenom munarom i dosta visokim mihrabom

sa pet redova stalaktita, nalazila se na Pobrđu, nedaleko od Arnaudije džamije. Nije ta- čno poznato kada ju je hadži Osman Đumišić (brat hadži Behram-efendije Đumišića) podigao, ali se pretpostavlja da je to bilo krajem XVI ili početkom XVII stoljeća. Naziv Talina džamija dobila je po narodnom junaku Tali Ličaninu, za koga postoji vjerovanje da je tu ukopan poslije pogibije u buni Krajišnika protiv zloglasnog valije Mehmed- paše Vuče (16. II - 16. III 1638). Zapaljena je 8. septembra 1993. godine, kada su joj izgorjeli krov, munara i trijem, a sjeverozapadni zid porušen (v. Mujezinović, Epigra-

Tri banjalučka arzuhala 77


11

Vaš blagosiljatelj, siromah hadži (Ebu)

Bekr, hatib u Mustafa-pašinoj džamiji.16 (Pečat): Njegov (Božiji) rob Ebu Bekr.

12

Stvar je onakva kako je navedeno.

Ja, siromah Jusuf, hatib u Fethiji džami- ji u Gradišci.17

(Pečat): Bože, ispuni želju Jusufovu!


ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺮﻜﺑ (ﻮﺑأ) جﺎﺤﻟا ﺮﻴﻘﻔﻟا ﻲﻋاﺪﻟا

ﺎﺷﺎﭘ ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻊﻣﺎﺠﺑ

ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ)


ﻪﻴﻓ ﺮﻛذ ﺎﻤﻛ ﺮﻣﻷا ﻪﻴﺤﺘﻔﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﻒﺳﻮﻳ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأو

ﻪﻘﺷدﺮﻏرد ﻒﺳﻮﻳ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)








fika... o.c., II, str. 216, Salih Sidki Hadžihuseinović, Muvekkit, Povijest Bosne /Dalje: Muvekkit/ I, Sarajevo, 1998., str. 316, Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 130, 578 i

607).

  1. Mustafa-pašina ili Mustaj-pašina džamija nalazila se u današnjoj Desnoj Novoseliji.

Podigao ju je u zadnjoj deceniji XVII ili najkasnije u prvoj deceniji XVIII stoljeća Mu- stafa-beg Ferhadpašić-Sokolović, potomak Ferhad-paše Sokolovića, koji je najprije bio defter-ćehaja, zatim bosanski alajbeg, kapetan i mutesellim banjalučki. Na položaju banjalučkog mutesellima ostao je duže vremena. Kako se u ratu protiv Austrije istakao kao junak, dobio je titulu paše. Godine 1708. imenovan je namjesnikom u Tripoli- su. Iste godine premješten je u Bosnu i imenovan namjesnikom, ali je ubrzo umro (v. Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela /Dalje, Kreševljaković... o.c.,/ I, Sarajevo, 1991., str. 294, Vedad Biščević, Bosanski namjesnici osmanskog doba (1463-1878), Sarajevo, 2006., str. 225-26 i Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 114). Porušena je 1955. godine (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 561).

  1. Ovo je prvi potpisnik koji nije iz Banje Luke nego iz Gradiške. Po njenom imenu Fet- hija može se zaključiti da je to bila prva džamija koja je podignuta u Gradišci nakon što ju je 1537. (a prema Šabanoviću, v. Bosanski pašaluk, str. 180, 1535) godine osvojio Gazi Husrev-beg. Kada je 1660. godine u Gradišci boravio Evlija Čelebi, zabilježio je da je u njoj bilo dvadeset i šest islamskih bogomolja, od kojih se u osam klanja džuma namaz (v. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1979., str. 218-19). Međutim on po imenima navodi samo Carevu džamiju u tvrđavi i Hadži Bekirovu džamiju. Fethija je, najvjero- vatnije, drugi naziv za Carevu džamiju, a Careva ili Hunkarija džamija je, opet, drugi naziv za džamiju sultana Sulejmana I Veličanstvenog (vl. 1520-66), u čije je doba po- dignuta. Prema razgovoru sa Besim-efendijom Šeperom, glavnim imamom Medžisa IZ u Gradišci, danas u Gradišci nema ni traga od te džamije niti ko zna da je postojala. Nije nam poznato kada je porušena. Zna se, međutim, da je tvrđava u Gradišci ponovo sagrađena za vrijeme kapetana Ibrahim-bega 1767-68. godine i da je na osnovu carskog fermana iz 1181/1767-68. godine iz Sarajeva upućeno 40 majstora dunđera za izgra- dnju tvrđave u Gradišci (v. Muvekkit, II, str. 542).

78 Haso Popara


13

Stvar je kao što je rečeno i ja to svjedo-

čim.

Ja, siromah Omer, hatib u Gazanferiji.18 (Pečat): Božiji rob, Omer.

14

Siromah Mustafa, imam u Omer-efen-

dijinoj džamiji.19

(Pečat) Bože, ostvari želju Mustafinu!

15

Najsmjerniji rob hadži Jusuf, imam u

Kalauziji džamiji.20 (Pečat): Jusuf.

16

To je tako i ja sam svjedok da je tako.

Ja, siromah Salih, imam u hadži Omerovoj džamiji.21

(Pečat): ... Salih, godina (1)131/1718- 19.22

اﺬﻬﺑ ﺪﻫﺎﺷ ﺎﻧأو اﺬﻛ ﺮﻣﻷا ﻪﻳﺮﻔﻨﻀﻘﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺮﻤﻋ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأو

ﺮﻤﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

يﺪﻨﻓأ ﺮﻤﻋ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻰﻔﻄﺼﻣﺮﻴﻘﻔﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻒﺳﻮﻳ جﺎﺤﻟا دﺎﺒﻌﻟا ﻒﻌﺿأ

ﻪﻳزﻮﻋﻻﻮﻗ

ﻒﺳﻮﻳ :(ﺮﻬﻣ)


ﻚﻟﺬﺑ ﺪﻫﺎﺷ ﺎﻧأو ﻚﻟاﺬﻛ ﻚﻟذ يﺪﻨﻓأ ﺮﻤﻋ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺢﻟﺎﺻ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺎﻧأو


131 (ﻪﻨﺳ) ﺢﻟﺎﺻ... :(ﺮﻬﻣ)





  1. Gazanferija džamija nalazila se u istoimenoj mahali, na desnoj obali Vrbasa, nasuprot Daudije džamije. Podigao ju je krajem XVI stoljeća Ferhad-pašin savremenik i potpi- snik njegove vakufname, vojvoda i zaim Gazanfer. Na ratnim planovima iz vremena Bitke pod Banjom Lukom (1737) džamija je ucrtana kao masivni objekat sa kupolom, pa se može pretpostaviti da je bila izgrađena u stilu monumentalnih građevina XVI stoljeća. Kupola je stradala tokom ove ili neke kasnije bitke. Obnavljana je prije austro- ugarske okupacije 1878. Prije rušenja imala je nižu kamenu munaru. Minirana je i do temelja srušena 4. jula 1993. godine (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 429-30 i 578).

  2. Hadži Omerova ili Dolačka džamija sa drvenom munarom (v. sliku: Madžida Bećirbe- gović, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercedovini, Sarajevo, 1990., str. 123) nalazila se na lijevoj obali Vrbasa, istočno od Ferhadije. Podigao ju je hadži Omer u XVII stoljeću. Džamija je zbog dotrajalosti bila renovirana 1968-69. godine. Minirana je i zapaljena 9. septembra 1993. godine. Godinu dana kasnije, u septembru 1994. svi ostaci su joj odvezeni na smetljište (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 578 i 611).

  3. Kalauzija džamija nalazila se na lijevoj obali Vrbasa u blizini Hadži Omerove (Dola- čke) džamije. Podignuta je, najvjerovatnije, u XVII stoljeću, a srušena je u savezničkom bombardovanju 1944. godine. (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 559-60).

  4. Isto kao u bilješci pod br. 19.

  5. Na otisku se vidi samo dio pečata potpisnika na kome je čitljivo Salih i godina (1)131.

Tri banjalučka arzuhala 79


17

Vaš sluga Husejn, kapetan u Banjoj

Luci.23

(Pečat): Husejn...24

18


ﻪﻗﻮﻟﺎﻨﺑ نادﻮﭙﻗ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ


... ﻦﻴﺴﺣ :(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga Ibrahim, kapetan u Gradišci.25

(Pečat): Neka je u miru Ibrahim!26 Godina (1)156/1743.

ﻪﻘﺷداﺮﻏ نادﻮﭙﻗ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ

156 (ﻪﻨﺳ) ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻰﻠﻋ مﻼﺳ :(ﺮﻬﻣ)

19

Vaš sluga Bahtijar, sertopi (zapovjednik

tobdžija) u Banjoj Luci27 (Pečat): Božiji28 rob Bahtijar, sin

Muhamedov.29 Godina (1)158/1745.

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻲﭘﻮﻃﺮﺳ رﺎﻴﺘﺨﺑ هﺪﻨﺑ


(ﻪﻨﺳ) ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ رﺎﻴﺘﺨﺑ ﺪﻤﺼﻟا ﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ)

158



  1. Husejna na položaju kapetana banjalučke kapetanije nalazimo 1157/1744. godine.

On se, naime, na jednom dokumentu koji je izdao kadija Ali u prvoj dekadi mjeseca rebiu-l-evvela te godine u svojstvu svjedoka potpisao kao kapetan banjalučke kapeta-

nije riječima: ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ نادﻮﭙﻗ ﻚﻴﺑ ينﺴﺣ مرﺎﻛﻷاو ﺪﺟﺎﻣﻷا ةﺪﻤﻋ (v. br. A-275 u Đumišića zbirci). Nije

isključeno da je kapetan postao i ranije i da je na tom položaju naslijedio kapetana

Mehmeda ili Muhameda, koji je tu službu vršio do 1736. godine. Kreševljakoviću ovaj dokumenat nije bio dostupan pa je napisao: ”Između 1736. i 1762. nisam našao spo- mena ni jednom banjalučkom kapetanu. Godine 1762. tu službu vršio je Husejn...” (v. Kreševljaković... o.c., str. 146). Kapetan Husejn je umro je 1763. godine i ukopan je u groblju kod Majdanske džamije. (v. Mujezinović, Epigrafika... o.c., II, str. 221). Budući da je on potpisnik ovog arzuhala, sa sigurnošću se može tvrditi da arzuhal potječe naj- kasnije iz te godine. Isto tako, arzuhal nije mogao nastati prije 1163/1749-50. godine, jer ta godina stoji na pečatu jednog od njegovih potpisnika (v. potpisnika pod br. 33).

  1. Veći dio pečata je otkinut, tako da je na njemu čitljivo samo ime Husejn.

  2. Ibrahim-beg je sin kapetana Džine Kapetanovića, koga je 1739. godine, poslije Bitke pod Banjom Lukom, nakon što je Gradiška ponovo pripala Turskoj, Ali-paša Hekim- oglu postavio za kapetana u Gradišci. Umro je poslije 1769. godine i ukopan je u Gra- dišci. (v. Kreševljaković... o.c./ I, str. 146).

  3. Budući da mu je bilo ime Ibrahim, on je kao moto za tekst na svome pečatu uzeo 109. ajet sure as-Sāffāt.

  4. Tobdžije su vršile službu po gradskim tabijama, a bilo ih je i po kulama i čardacima.

Veće kapetanije, među koje je spadala i banjalučka, imale su po dva do tri džemata tobdžija. Njihovi zapovjednici zvali su se topčage, topčibaše ili sertopi. Zapovjednik to- bdžija kapetanije u Banjoj Luci Bahtijar, sin Muhamedov nosio je titulu sertopi (v. Kre- ševljaković... o.c., str. 34).

  1. U originalu upotrijebljeno Božije ime ﺪﻤﺼﻟا koje spada u jedno od 99 lijepih Božijih

imena (ﻰﻨﺴﺤﻟا ءماﺳﻷا).

  1. Ime ﺪﻤﺤﻣ napisano sa tešdidom čitali smo kao Muhamed, a bez tešdida kao Mehmed.

80 Haso Popara


20

Vaš sluga Mehmed, aga II džemata

azapa30, Banja Luka. (Bez pečata)

21


ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ

Vaš sluga Mehmed, aga IV džemata

azapa, Banja Luka.

(Pečat): Svoju stvar predajem Bogu. Nema snage ni pomoći bez Boga. Dovoljan mi je Bog. Divan li je On zaštitnik! Njegov (Božiji) rob Mehmed.

22

Vaš sluga Ali, aga V džemata azapa,

Banja Luka.

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!

23

Vaš sluga Davud, aga I džemata farisa31,

Banja Luka.

(Pečat): Bože, daj da Davudovi poslovi budu uspješni! Godina (1)133/1720- 21.

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻊﺑار نﺎﺑﺰﻋ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﻻو لﻮﺣ ﻻو ﻪﻠﻟا ﻰﻟا يﺮﻣأ ضﻮﻓأو :(ﺮﻬﻣ) هﺪﺒﻋ ﻞﻴﻛﻮﻟا ﻢﻌﻧو ﻪﻠﻟا ﻰﺒﺴﺣ ﻪﻠﻟﺎﺑ ﻻا ةﻮﻗ

.ﺪﻤﺤﻣ



ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺑﺰﻋ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ


.ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ دوواد هﺪﻨﺑ

دواد بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﻖﻓّ ﻮﻣ ﻪﻛ ﺎﺗ ﻞﻤﻋ :(ﺮﻬﻣ)

133 (ﻪﻨﺳ)

24

Vaš sluga Salih, aga II džemata farisa,

Banja Luka.

(Pečat): Bože, ispuni želju Salihovu!

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ


.ﺢﻟﺎﺻ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)







  1. Azapi su bili rod vojske čiji su pripadnici držali stražu po gradskim kapijama, mostovi- ma, kulama i palankama. Bili su dosta brojni. U nekim kapetanijama bilo je i po deset džemata azapa. Ovaj rod vojske dijelio se na buljuke i ode. Na čelu svakog džemata azapa stajao je azapaga, a na čelu ode odobaša ili seroda. U kapetanijama Dubica, Banja Luka i Mostar bili su kapetani age prvog džemata ovih nefera (v. Kreševljaković... o.c., str. 34 i Hazim Šananović, Vojno uređenje Bosne od 1463. god. do kraja XVI stoljeća

/Dalje: Šabanović, Vojno uređenje/, Sarajevo, 1961., str. 216-17).

  1. Farisi ili konjanici bili su glavni rod vojske po kapetanijama. Oni su bili detaširani po raznim mjestima i često su obilazili određena područja. Pored odlaska u rat, služili su i kao tatari i poštari, prenoseći službene vijesti. U nekim kapetanijama, kao što je banja- lučka, bilo ih je i po deset džemata. Od svih rodova vojske farisi su bili najbolje plaćeni. Svaki faris imao je konja koga je sam izdržavao (v. Kreševljaković... o.c., str. 34 i Šabano- vić, Vojno uređenje... o.c., str. 218).

Tri banjalučka arzuhala 81


25

Vaš sluga Ibrahim, aga III džemata fari-

sa, Banja Luka.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Ibrahim.


ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﺚﻟﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

2632

Vaš sluga Muhamed, aga VI džemata

farisa, Banja Luka.

(Pečat): Muhamede, budi zagovor- nik (kod Boga) svome sljedbeniku Muhamedu!

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ رﺪﻜﺘﻣا ﺖﻋﺎﻔﺷ ﻞﻴﻗ ﺪﻤﺤﻣ ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)

28

Vaš sluga Ali, aga VII džemata farisa,

Banja Luka.

(Pečat): Bože, podari Aliji slavu oba svijeta!

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﺮﻬﻈﻣ ﻦﻳراد تﺰﻋ :(ﺮﻬﻣ)

29

Vaš sluga Ibrahim, aga VIII džemata

farisa, Banja Luka.

(Pečat): Neka je u miru Ibrahim!

30

Vaš sluga Ibrahim, aga džemata jemin

đonlija33, Banja Luka.

(Pečat): Bože, podari Ibrahimu sreću oba svijeta!

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻰﻠﻋ مﻼﺳ :(ﺮﻬﻣ)

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻦﻴﻤﻳ نﺎﻴﻠﯕﻮﮔ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ


بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﺮﻬﻈﻣ ﻦﻳراد ﺖﻟود :(ﺮﻬﻣ)

ﻢﻴﻫاﺮﺑا


  1. Imena, potpisi i pečati 26. i 27. potpisnika, najvjerovatnije, zapovjednika IV i V džema- ta farisa su na dokumentu otkinuta.

  2. Đonulije ili đonlije su rod vojske koji je bio zastupljen u vrlo malom broju kapetanija.

Kreševljakoviću su bile poznate jedino đonlije u Tešnju i Prijedoru. Iz sva tri ova arzu- hala se vidi da ih je bilo i u Banjoj Luci. Prema Kreševljakoviću, gönüllü (ﲆﻠﯕﻮﮔ) su bili

dobrovoljci, ali su u našim krajevima bili plaćeni. On navodi da je u tvrđavi Prijedor bio gönülüjan jemin džemat tj. džemat desnih đonlija...” (v. Kreševljaković... o.c., str.

37). Ne znamo na osnovu čega je gönülüjan jemin (ينيم نﺎﻳﻮﻠﻠﯕﻮﮔ) preveo kao džemat de-

snih đonlija. Nama se čini da je ovaj prijevod pogrešan. Prije svega, ako su postojale

desne đonlije bilo bi za pretpostavku da su postojale i lijeve, a njih nigdje ne susreće- mo. Budući da arapski izraz jemin (ﲔﳝ) znači i zakletvu, nama bi mnogo bolji prije-

vod bio džemat đonlija pod zakletvom. Ovome ide u prilog i objašnjenje Šemsettina Samija značenja riječi ﲆﻠﯕﻮﮔ u kome pod 2. kaže:كيﻳﺪﻤﺘﻳا ﺖﺑﺎﺻا ﳼ ﻪﻋﺮﻗ ﺎﻳو ﻲﻐﻳﺪﳌوا نﺪﻧداﺮﻓا ﻪﻋﺮﻗ نﻼﻳزﺎﻳ ﺮﻜﺴﻋ ﻪﻠﻴﺳوزرآ يﺪﻨﻛ هﺪﻟﺎﺣ (v. Şemsettin Sami, Qamus al-a‘lam, /Dalje, Sami, Qamus/

Istanbul, 1317/1899, str. 1210). Prema Šabanoviću (v. Vojno uređenje... o.c., str. 218), to je bila plaćenička vojska obavezna da čuva granice, varoši i kasabe, ali se javljaju i u

82 Haso Popara


31

Vaš sluga Ibrahim, aga I džemata mar-

toloza,34 Banja Luka.

(Pečat): Bože, daj da dočekam da sta- nem na Mekami Ibrahim i poljubim Crnu Kabu!

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ لوّ أ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻪﺒﻌﻛو ﻢﻴﻫاﺮﺑا مﺎﻘﻣ نﺎﺘﺳﺎﺑ بّ رﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)

(!) ﻢﻳﺮﻛ هﺎﻴﺳ

32

Vaš sluga Husejn, aga martoloza u

Banjoj Luci.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja... Husejn.

33

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ (ﻦﻴﺴﺣ) ... ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga Ibrahim, čauš pomoćnika age

tobdžija.

(Pečat): Bože, ispuni želju Svoga roba Ibrahima! Godina 1163/1749-50.

34

ﻲﺠﺑﻮﻃ ﻞﻴﻛو شوﺎﭼ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ


(ﻪﻨﺳ) ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﺒﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

1163

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!35 ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

35

Vaš sluga Ibrahim, aga II džemata

azapa, Gradiška.36

ﻪﻘﺷداﺮﻏ ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ





ratnim ekspedicijama kao teška kavaljerija na bojištima. Kao i u Prijedoru, i ove đonlije u Banjoj Luci su pripadale džematu jemin đonlija. Njihov džemat dijelio se na buljuke. Zapovjednici ovog roda vojske zvali su se đonluage ili đonlage i od toga je izvedeno prezime tešanjske porodice Đonlagić, čiji su preci sredinom XVIII stoljeća bili đonlage (v. Kreševljaković... o.c., str. 37).

  1. Martolozi su po zlu glasu poznati kršćani koji su još u XV stoljeću služili u turskoj vojsci u pograničnim mjestima i često upadali u susjedne kršćanske zemlje i tamo harali i robili. Međutim martolozi su znali preći preko granice i tamo stupiti u kršćansku slu- žbu. Tamo su uvježbavani i otpremani u borbu protiv turskih martoloza. Prava služba martoloza je bila čuvanje puteva, naročito klanaca od razbojnika, slična službi derben- džija. Martolozi po kapetanijama u XVIII stoljeću su bili muslimani, ali, sigurno, nije tako bilo od početka ove institucije. U organizaciji kapetanije, martolozi su imali svoje džemate sa agom na čelu (v. Kreševljaković... o.c., str. 37; Nedim Filipović, Islamizacija u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2008., str. 263-64 i Šabanović, Vojno uređenje... o.c., str. 218).

  2. Potpis i bilješka otkinuti. Ostao je jedino pečat sa imenom Ali i riječ deveti. Najvjero- vatnije je ovaj Ali bio aga devetog džemata farisa.

  3. Na dokumentu nedostaje pečat potpisnika.

Tri banjalučka arzuhala 83


36

Vaš sluga Mehmed, ćehaja I džemata

azapa, Banja Luka.37 (Pečat): Bože, ispuni želju Mehmedovu!


ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


!ﺪﻤﺤﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

37

Vaš sluga Muhamed, bajraktar I džema-

ta azapa.38

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Muhamed.

لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ راﺪﻤﻠﻋ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


.ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

38

Vaš sluga Ali, čauš I džemata azapa.

(Pečat): Bože, učini Alijine poslove uspješnim!

39

Vaš sluga Abdulah, serde I džemata

azapa.39

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Abdulah.

40

Vaš sluga Husejn, bajraktar zapovjedni-

ka tobdžija u Banjoj Luci.

(Pečat): Bože, ispuni želju Husejnovu!

41

Vaš sluga Ibrahim, serde VI džemata

farisa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ibrahimovu!

لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ شوﺎﭼ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ

!ﻲﻠﻋ رﻮﻣأ ﻖﻓو بّ ر :(ﺮﻬﻣ)



لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ ءهدﺮﺳ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﻨﺑ


ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻲﺑﻮﻃﺮﺳ راﺪﻤﻠﻋ ...ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ


!ﻦﻴﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ


!ﻢﻴﻫاﺮﺑا داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)






  1. Budući da je ćehaja kapetanov zamjenik, da se zakljućiti da je banjalučki kapetan Hu- sejn ujedno bio i aga (zapovjednik) prvog džemata azapa.

  2. Samostalni agaluci i kapetanije i pojedini gradovi imali su svoje bajrake i bajraktare (alemdare). Bajraktar kapetanije je pripadao onome džematu kome je kapetan bio aga. Prema tome, kapetan Husejn je bio ujedno i aga prvog džemata azapa.

  3. Zvanje serde (هدﴎ) nismo pronašli ni u jednoj drugoj kapetaniji niti ga je Kreševljaković

spomenuo u svome radu o kapetanijama. Najvjerovatnije je riječ o perzijskoj kovanici nastaloj od riječi ﴎ (glava) i هد (deset), tj. zapovjednik desetine. Budući da su se orga-

nizacijski džamati dijelili na buljuke i ode i da je oda brojala 8-12 nefera, moguće je da se ovdje radi o ondašnjem perzijskom nazivu za odobašu. U svakom slučaju, ovdje se ne radi o izrazu za seoskog poglavicu koji se isto piše, ali drukčije čita (serdih).

84 Haso Popara


42

Vaš sluga Husejn, ćehaja IV džemata

farisa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Husejnovu!

43

Vaš sluga Hasan, bajraktar II džemata

azapa, Banja Luka. (Nedostaje pečat).

44

Vaš sluga Abdulah, serde I džemata

farisa.40

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Abdulah.

45

Vaš sluga Ibrahim, bajraktar I džemata

farisa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ibrahimovu!

46

Vaš sluga Ebu Bekr, serde VIII džemata

farisa.

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Ebu Bekr.

47

Vaš sluga Ali, ćehaja zapovjednika

tobdžija u Banjoj Luci.

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!

48

Vaš sluga Mehmed, serde III džemata

farisa.

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Mehmed.

49

Vaš sluga Omer, serde I džemata farisa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Omerovu!

50

Vaš sluga Salih, serde VII džemata fari-

sa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Salihovu!

51

Vaš sluga Ahmed, serde IV džemata

farisa.

(Pečat): Nečitak.


ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ


!ﻦﻴﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ راﺪﻤﻠﻋ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﻨﺑ


ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ


!ﻢﻴﻫاﺮﺑا داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺮﻜﺑ ﻮﺑا هﺪﻨﺑ


ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﻳ ﻲﭘﻮﻃﺮﺳ اﺪﺨﺘﻛ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ


ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﺚﻟﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺮﻤﻋ هﺪﻨﺑ

ﺮﻤﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ ﺢﻟﺎﺻ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ


:(ﺮﻬﻣ)


40 Ovaj potpisnik pojavljuje se dva puta, i to jednom kao serde prvog džemata azapa (v. pod br. 39) i ovdje kao serde prvog džemata farisa.

Tri banjalučka arzuhala 85


52

Vaš sluga Mustafa, serde I džemata

azapa.

(Pečat): Nečitak.

53


لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ ءهدﺮﺳ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ


:(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga Hasan, serde VIII džemata

farisa.

(Pečat): Nečitak.

ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


:(ﺮﻬﻣ)



ARZUHAL II14

upućen Visokoj Porti15 od strane alima, dobrih i pobožnih ljudi, imama, hatiba i vaiza banjalučkih džamija, mustahfiza banjalučke tvrđave, kapetana, aga, oficira i vojnika svih rodova vojske banjalučke kapetanije i drugih uglednih građana Banje Luke, u kome tvrde da se u ovom kadiluku ne poštuje zakon, da vlast svakodnevno uznemirava građane, neosnovano ih hapsi, progoni i zastrašuje, da vlada korupcija i da u tome učestvuju i naibi. Oni dalje tvrde da je Sim-zade hadži Omer-efendi, smijenjeni kadija sa položaja kadije u Tešnju, čestit, ugledan i pošten alim, te mole da mu se izda odgovarajući ferman, kojim bi bio postavljen na položaj naiba u Banjoj Luci.

Slijede bilješke, imena, pečati i drugi podatci potpisnika arzuhala u originalu i prijevodu na bosanski jezik:















  1. Dokumenat se u Đumišića zbirci u GH biblioteci u Sarajevu vodi pod privremenim brojem A-8.

  2. Za razliku od arzuhala pod br. I, koji je upućen bosanskom namjesniku, ovaj je upućen direktno na Visoku portu u Carigradu, što se nedvosmisleno vidi iz uvodnih

riječi:نﺎﻨﳌا ﻚﻠﳌا ﺖﻳﺎﻨﻌﺑ ﺔﻓﻮﻔﺤﻣ ﺖﻟاز ﻻ نﺎﺸﻧ هدﴎ ﻪﻴﻨﺳ هﺪﺳو ناﻮﻨﻋ ﺖﻟاﺪﻋ ﻪﻴﻠﻋ ﻪﺒﺘﻋ... (v. Prilog br. 2).

Budući da se radi o istom predmetu, izgleda da prvom arzuhalu nije udovoljeno, pa je

upućen novi, kome je, po svoj prilici, udovoljeno, jer hadži Omera Sim-zadeta kasnije nalazimo na položaju kadije u Banjoj Luci.

86 Haso Popara


1

Ono što vjernici drže za lijepo, lijepo je

i kod Boga.

Vaš sluga blagosiljatelj hadži Mehmed, imam u Sofiji džamiji.1

(Pečat): Bože, ispuni želju Mehmedovu!

ﻦﺴﺣ ﻪﻠﻟا ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻓ ﺎﻨﺴﺣ نﻮﻨﻣﺆﻤﻟا هآر ﺎﻣ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺤﻟا ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﻪﻴﻓﻮﺻ

!ﺪﻤﺤﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

2

Ko upućuje na dobro isto je kao da ga i

sam čini.

Vaš sluga blagosiljatelj Ahmed, imam u Kubad-aginoj džamiji.2

(Pečat): Ahmed.

3

Sve što je u njemu, bez sumnje je istina.

Vaš sluga blagosiljatelj Jusuf, imam u Halil-pašinoj džamiji.3

(Pečat): O Stvoritelju, Koji si istinski Bog, podari mi šest stvari:

znanje, radost, veselje, iman, sigurnost i zdravlje! Tvoj rob Jusuf.

ﻪﻠﻋﺎﻔﻛ ﺮﻴﺨﻟا ﻰﻠﻋ لاﺪﻟا ﺎﻏا دﺎﺑﻮﻗ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺣأ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺪﻤﺣأ (ﺮﻬﻣ) ﻪﻴﻓ ﺐﻳر ﻻ ﻖﺣ ﻪﻳﻮﺤﻳ ﺎﻣ ﻞﻛ

ﺎﺷﺎﭘ ﻞﻴﻠﺧ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻒﺳﻮﻳ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا


ﻲﺘﺴﻫ ﻖﺤﺑ اﺪﺧ رﺎﺑ ىأ (ﺮﻬﻣ) ﻲﺘﺳﺮﻓ دﺪﻣ اﺮﻣﺰﻴﭼ ﺶﺷ ﻲﺘﺳر حاﺮﻓو ﻞﻤﻋو ﻢﻠﻋ ﻲﺘﺳرد ﻦﺗو نﺎﻣأو نﺎﻤﻳا

ﻒﺳﻮﻳ هﺪﻨﺑ


  1. Najvjerovatnije je riječ o Sofi Mehmed-pašinoj džamiji. (v. opširnije u bilješci pod br. 8, str. 75).

  2. O Kubad-aginoj džamiji ili Džamiji na stijeni vidi opširnije u bilješci pod br. 7, str. 75.

  3. U našoj nauci do sada nije bilo poznato da je u Banjoj Luci postojala Halil- pašina džamija. Njeno postojanje naslućuje jedino Sabira Husedžinović u svojim Dokumentima opstanka (v. str. 147-48), gdje kaže: ”Zanimljiv je podatak da su u blizini Halil-pašinog turbeta, na prostoru između Gornjeg i Donjeg Šehera, otkriveni temelji nekog većeg objekta. Pretpostavlja se da je to bila džamija ovog bosanskog namjesnika, ali to nije istraženo...” Autorica zatim navodi da je na karti iz 1785. (”Plan tvrđave Banje Luke sa okolinom” iz 1785.) u blizini turbeta ucrtana velika džamija, čija osnova ima osmougaoni oblik. Sada, kada imamo i dokumenat da je u Banjoj Luci postojala Halil-pašina džamija, nema nikakve sumnje da je ona bila u blizini njegova turbeta. Halil-pašine mahale nema u popisu banjalučkih mahala iz 1851. godine, a koji se čuva u Arhivu Bosne i Hercegovine (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 115).

Halil-paša je porijeklom iz Livče polja kod Bosanske Gradiške. Bio je oženjen kćerkom sultana Murata III (vl. 1574-1595) i badženog Ibrahim-paše Bosanca, koji je za vrijeme Murata III bio na položaju velikog vezira. Halil-paša je na položaju bosanskog beglerbega sa sjedištem u Banjoj Luci bio poslije Ferhad-paše Sokolovića (1589-90). Kasnije je nekoliko godina uzastopno bio kapudan (admiral) turske mornarice. Umro

Tri banjalučka arzuhala 87


4

Ono što se u njemu navodi, odgovara

činjeničnom stanju.

Vaš sluga blagosiljatelj Abdulah, imam u Hadžibabinoj džamiji.4

(Pečat): Stvoritelju, obaspi ﹺAbdulaha

Svojim zadovoljstvom!


لﺎﺤﻟا ﺔﻘﻴﻘﺤﻟ ﻖﻓاﻮﻣ لﺎﻘﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ ﺎﺑﺎﺑ ﻲﺠﺣ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ يرﺎﺑ تﺮﻀﺣ ىﻮﺟ ﺎﺿر (ﺮﻬﻣ)

5

Nema sumnje da je tačno ono što je u

njemu napisano.

Vaš sluga blagosiljatelj Omer, hatib u Hunkariji džamiji.5

(Pečat): Omer.

ﻪﻴﻓ ﺐﻳر ﻻ رﺮﻘﻣ ﻪﻴﻓ رﺮﺤﻤﻟا ﻮﻫ ﺎﻣ ﻪﻳرﺎﻜﻨﺣ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺮﻤﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺮﻤﻋ :(ﺮﻬﻣ)








je u Banjoj Luci u zadnjoj deceniji XVI stoljeća, a ukopan je na pola puta iz Donjeg u Gornji Šeher, gdje mu je podignuto turbe. Turbe je u tlocrtu imalo osmougaoni oblik i bilo je presvedeno kupolom. U turbetu su se nalazila dva sarkofaga, od kojih je jedan bio njegov, a drugi njegovog bajraktara (alemdara). Poznato je da je Halil-paša u selu Lijevče podigao džamiju i da je navedeno selo uvakufio za svoju džamiju (v. Bejtić, Banja Luka...o.c., str. 108-09, Mujezinović, Epigrafika... o.c., II, str. 217). Kada je Halil- pašina džamija u Banjoj Luci porušena, nije nam poznato. U svakom slučaju, moralo je to biti prije 1851. godine. Halil-pašino turbe minirano je i srušeno 15. decembra 1993. godine. Na sreću, njegov sarkofag je ostao čitav (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 609).

  1. Hadžibabina, hadži Husejinova ili Šarena džamija nalazila se na lijevoj obali Vrbasa, u predjelu Gornjih Hiseta, na putu iz Gornjeg u Donji Šeher. Podigao ju je hadži Husejn 1026/1617. godine. Strop džamije i musandere bili su lijepo izrezbareni i dekorisani pa je zbog toga prozvana Šarenom džamijom. Natpis na džamiji bio je na perzijskom jeziku, što je kod nas prava rijetkost (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 103 i Mujezinović, Epigrafika...o.c., II, str. 215-16). Porušena je 1959. godine (v. Husedžinović, Dokumenti... o. c., str. 561).

  2. Careva, Hunkarija ili Sultan-Sulejmanova džamija podignuta je odmah po dolasku Turaka 1528. godine u Gornjem Šeheru. Kada je, kasnije, u blizini podignuta druga džamija Hunkarija je prozvana Starom ili Atik džamijom. Obnavljali su je Elči Ibrahim- paša (1116/1705) i Sirri Selim-paša (1240/1824-25). Porušena je 1957. godine i na njenom mjestu uklotvljeni su kablovi visećeg mosta (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., 93- 94, Mujezinovič, Epigrafika... o.c., II, str. 194-95 i Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 561).

88 Haso Popara


6

Ono što sadržava dokumenat u duhu je

Šerijata i istine.

Vaš sluga blagosiljatelj Ali, imam u Hunkariji džamiji.6

(Pečat): Božiji rob Ali.

7

Kažem kao što su drugi rekli i nikada

neću prestati govoriti istinu.

Vaš sluga blagosiljatelj Husejn, imam u hadži Salihovoj džamiji.7

(Pečat): Hvala Bogu koji je dao da se zovem Husejn.

8

Oni istinu govore i pravo zbore.

Vaš sluga blagosiljatelj Ali, imam u Medhi-begovoj džamiji.8

(Pečat): Božiji rob Ali.

9

Milostivima će se Bog smilovati.

Vaš sluga blagosiljatelj Sulejman, imam i hatib u džamiji Daudiji.9

(Pečat): Bože, ispuni želju Sulejmanovu!


.باﻮﺼﻟاو عﺮﺸﻠﻟ ﻖﻓاﻮﻣ بﺎﺘﻜﻟا ﻪﻳﻮﺤﻳ ﺎﻣ ﻪﻳرﺎﻜﻨﺣ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻲﻠﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﻲﻠﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) لوزأ ﻻ ﻖﺤﻟا ﻦﻋو لﻮﻗأ اﻮﻟﺎﻗ ﺎﻤﻛ


جﺎﺤﻟا ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻦﻴﺴﺣ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺢﻟﺎﺻ

ﻪﻛ ﻪﻠﻟا ﺪﻤﺤﺑ مداﺮﻣ اﺪﺧ هﺮﻳو مﺮﻠﻧدد :(ﺮﻬﻣ)

مدا يﺪﻟوا ﻦﻴﺴﺣ


قﺪﺻ ﻢﻬﻟﺎﻘﻣو ﻖﺣ ﻢﻬﻟﻮﻗ ﻚﺑ يﺪﻬﻣ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻲﻠﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا


ﻲﻠﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻠﻟا ﻢﻬﻤﺣﺮﻳ نﻮﻤﺣاﺮﻟا

ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا نﺎﻤﻴﻠﺳ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﻪﻳدواد

نﺎﻤﻴﻠﺳ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)









  1. Ibid.

  2. Hadži Salihova, Salihija ili Stupnička džamija nalazila se na desnoj oblali Vrbasa uzvodno od Gazanferije, a nasuprot Hadžibabine džamije na lijevoj strani Vrbasa. Podigao ju je ili obnovio hadži Salih u XVII stoljeću. Džamija je bila dotrajala pa je poslije Drugog svjetskog rata temeljno renovirana. Spaljena je 9. septembra 1993. godine kada su joj izgorjeli krov i munara, a zidovi teško oštećeni (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 130 i 561).

  3. Mehdi-begova džamija ili džamija na Hisetima nalazila se u Donjem Šeheru na lijevoj obali Vrbasa. Podigao ju je Mehdi-beg u XVI stoljeću. Minirana je i potpuno srušena

3. jula 1993. godine (Vidi: Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 578).

  1. Isto kao i u bilješci pod br. 5, str. 74.

Tri banjalučka arzuhala 89


10

Ovo je od koristi i za vjeru i za svijet,

naročito za siromašne i nemoćne.

Vaš sluga blagosiljatelj Hasan, imam u džamiji defterdara Husejn-efendije.10 (Pečat): Bože, ispuni želju Sulejmanu!

11

Poznato mi je ovo što je u njemu i svje-

dočim da je tačno sve što se u njemu navodi.

Vaš sluga blagosiljatelj Osman, imam i hatib u džamiji Ferhadiji.11

(Pečat): Božiji rob Osman.


ءاﺮﻘﻔﻠﻟ ﺎﻤﻴﺳ ﺎﻴﻧﺪﻟاو ﻦﻳﺪﻠﻟ ﻊﻓﺎﻧ اﺬﻫ

ءﺎﻔﻌﻀﻟاو

رادﺮﺘﻓد ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻦﺴﺣ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

يﺪﻨﻓأ ﻦﻴﺴﺣ

نﺎﻤﻴﻠﺳ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻪﻳﻮﺤﻳ ﺎﻣ ﻞﻜﻟ ﺪﻫﺎﺷ ﺎﻧأو ﻪﻴﻓ ﺎﻤﺑ ﻲﻤﻠﻋ طﺎﺣأ



ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا نﺎﻤﺜﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

دﺎﻫﺮﻓ

نﺎﻤﺜﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)



  1. Vidi opširnije u bilješci pod br. 3, str. 74, uz napomenu da je i u ovom dokumentu kao i u prethodnom ime defterdara Hasan-efendije napisano kao Husejin. Na osnovu toga može se zaključiti da je njegovo pravo ime bilo Husejn, a ne Hasan, kako se u našoj literaturi navodi. Svakako, imami njegove džamije prije blizu 250 godina su bolje znali kako mu je bilo pravo ime. Do pogrešnog čitanja imena dolazilo je i kod mnogih drugih ličnosti, naročito imena Mehmed i Muhamed. Tako se ime bosanskog namjesnika Mehmed-paše Kukavice iz Foče (namjesnika Bosne 1116/1752- 1169/1755 i 1171/1757-1173/1759) u našoj literaturi redovno navodi kao Mehmed,

a ne Muhamed. Do ovoga je došlo pod utjecajem Turaka, koji svako ime ﺪﻤﺤﻣ čitaju kao

Mehmed. Najbolji dokaz da je Kukavici bilo ime Muhamed jeste činjenica da je svoje ime ﺪﻤﺤﻣ u bilješkama o uvakufljenju rukopisa za svoje medrese u Travniku i Foči svojom

rukom svaki put napisao sa tešdidom. Većina njegovih rukipisa iz Travnika danas se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu i na svima stoji ime Muhamed. Osim toga, i na njegovom pečatu stoji ime Muhamed a ne Mehmed. Kao dokaz, citirat ćemo njegovu vlastoručnu bilješku krupnim slovima cijelom dužinom gornje margine na

listovima 1b-2a u rukopisu br. R-8468 u kojoj stoji (يرﻘﻔﻟا ﺎﻧأو ﲆﻋﻷا ﲇﻌﻟا ﻪﻠﻟ ﺔﺤﺴﻨﻟا هﺬﻫ ﺖﻔﻗو

ءﺎﺸﻳ ﺎﻣ يرﺨﻟا ﻦﻣ ﻪﻟ ﻪﻠﻟا ﴪﻳ ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺤﻟا.), a na listu 104a istog rukopisa nalazi se i otisak njegovog pečata sa natpisom (ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺤﻟا هﺪﺒﻋ ﺐﻴﻧأ ﻪﻴﻟاو ﺖﻠﻛّ ﻮﺗ ﻪﻴﻠﻋ ﻪﻠﻟﺎﺑ ﻻا ﻲﻘﻴﻓﻮﺗ ﺎﻣو). Interesantno je da

je i Riza-ef. Muderizović u svome radu pod naslovom Nekoliko muhurova bosanskih valija, njegovo ime pročitao kao Mehmed (v. Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, Svezak 1 i 2, Sarajevo, januar-juni 1916., str. 13).

  1. Ferhadija džamija se nalazila na prostoru između tvrđave Kastel, rijeke Vrbasa i potoka Crkvene i predstavljala je jedno od najuspjelijih ostvarenja islamske arhitekture u XVI stoljeću na našem tlu. (v. Bejti, Banja Luka... o.c., str. 97-100 i Mujezinović, Epigrafika... o.c., II, str. 197-200). Podigao ju je posljednji bosanski sandžakbeg i prvi beglerbeg Ferhad-paša Sokolović 987/1579. godine iz sredstava od 30.000 dukata koje je kao otkupninu dobio za oslobađanje habzburškog grofa Engelharda. Teže je oštećena u savezničkom bombardovanju za vrijeme Drugog svjetskog rata, a njena

90 Haso Popara


12

Nema sloge među vjernicima dok se

svačije pravo ne ispoštuje.

Vaš sluga blagosiljatelj Muhamed, imam u džamiji Gazanferiji.12 (Pečat): Bože, ispuni želju Muhamedovu!


ﻦﻴﻌﻤﺟأ ﻖﺤﻟا ﻰﻠﻋ ﻻا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا قﺎﻔﺗا ﻊﻘﻳ ﻻ ﻪﻳﺮﻔﻨﻀﻏ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺤﻣ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺪﻤﺤﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

13

Vaš sluga Mustafa, kapetan i aga I dže-

mata azapa.13

(Pečat): Prah pod nogama ponosa svije- ta (tj. Muhameda) Mustafa.

لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ نادﻮﭙﻗ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻢﻟﺎﻋ ﺮﺨﻓ ىﺎﭘ كﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

14

Vaš sluga Hasan, aga II džemata azapa.

(Pečat): Bože, daj da Hasanovi poslovi budu uspješni!


ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ رﻮﻣأ ﻖﻓو بّ ر :(ﺮﻬﻣ)

15

Vaš sluga Ahmed, aga IV džemata

azapa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ahmedovu!

16

Vaš sluga Ali, aga V džemata azapa.

(Pečat): Oslonio sam se na Boga.

ﻊﺑار نﺎﺑﺰﻋ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺣأ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺑﺰﻋ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻪﻠﻟا ﻰﻠﻋ ﺖﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)






munara do šerefe srušena je u zemljotresu 27. oktobra 1969. godine. Njenu restauraciju, uključujući i unutrašnju dekoraciju, izveo je Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH 1972-75. godine. Minirana je u noći između 6. i 7. maja 1993. godine u 3h ujutro, za vrijeme policijskog sata. I pored eksplozije koja je potpuno srušila džamiju, munara je ostala uspravna. Sljedeće noći (8. maja) munara je ponovo minirana i prilikom eksplozije čitava dignuta u zrak, okrenula se i pala, te se poslije toga raspala (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 222-274 i 577).

  1. Vidi opširnije u bilješci pod br. 18, str. 78.

  2. Mustafa-beg je na položaju kapetana banjalučke kapetanije naslijedio kapetana Husejna koji je umro 1177/1763. godine (Vidi bilješku pod br. 23, str. 79). Na tom položaju je bio sve do pred kraj XVIII stoljeća, jer se njegovo ime nalazi u jednom popisu aga banjalučke kapetanije sa oznakom plaća pojedinih džemata. Prema toj listi njegova godišnja plaća je iznosila 114.263 akče (v. Kreševljaković... o.c, I, str. 146-47). Budući da se imena skoro svih ovih aga, kao potpisnika, nalaze i na ovom arzuhalu, može se sa sigurnošću tvrditi da i on potječe iz približno istog vremena.

Tri banjalučka arzuhala 91


17

Vaš sluga Ali, aga I džemata farisa.

(Pečat): Ponizni Ali na rajskom vrelu Kevser.14 God. 1180/1766.


لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ 1180 (ﻪﻨﺳ) ﻲﻠﻋ ﺮﺛﻮﻛ ﻲﻓ هرﺎﺳ كﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

18

Vaš sluga Mustafa, aga II džemata fari-

sa.

(Pečat): Mustafa, god. (1)177/1763.

19

Vaš sluga Ali, aga III džemata farisa.

(Pečat): Bože, učini uspješnim... Aliji!

20

Vaš sluga Ali, aga IV džemata farisa.

(Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov rob Ali.

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ 177 (ﻪﻨﺳ) ﻰﻔﻄﺼﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﺚﻟﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ ....ﻖﻓو بّ ر ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)


ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

21

Vaš sluga Mustafa, aga V džemata fari-

sa.

(Pečat): Mustafa, god. 1188/1774-75.

22

Vaš sluga Mustafa, aga VI džemata fari-

sa.

(Pečat): Mustafa.15

23

Vaš sluga Ali, aga VII džemata farisa.16

(Pečat): Ponizni Ali na rajskom vrelu Kevser. God. 1180/1766.

ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺳرﺎﻓ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ 1188 (ﻪﻨﺳ) ﻰﻔﻄﺼﻣ :(ﺮﻬﻣ)

سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ


ﻰﻔﻄﺼﻣ :(ﺮﻬﻣ) ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ

1180 (ﻪﻨﺳ) ﻲﻠﻋ ﺮﺛﻮﻛ ﻲﻓ هرﺎﺳ كﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

24

Vaš sluga Ibrahim, aga VIII džemata

farisa.

(Pečat): Odraz božanskog svjetla Ibrahim.

ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻲﻬﻟا رﻮﻧ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)





  1. Riječ رﺎﺳ كﺎﺧ je perzijski izraz za poniznog i skrušenog (v. Б. В. Mиллep, Пepcидcko- pycckий cлoвapь, Moskva, 1960., str. 185) a Kevser (ﺮﺛﻮﻛ) rajsko vrelo sa koga će piti

hazreti Alija (v. Sāmī, Qāmūs... o.c., str. 1190).

  1. Iako nose isto ime Mustafa, age V i VI džemata farisa su razlićite osobe. To se jasno vidi iz oblika i veličine otiska njihovih pečata.

  2. Aga I i VII džemata farisa je jedna te ista osoba. To se vidi i po imenu i po potpuno istom pečatu.

92 Haso Popara


25

Vaš sluga Halil, aga IX džemata farisa.

(Pečat): Božiji rob Halil.

26

Vaš sluga Jusuf, aga I džemata marto-

loza.

(Pečat): Božiji rob Jusuf.

27

Vaš sluga Hasan, aga II džemata marto-

loza.

(Pečat): Božiji rob Hasan.

28

Vaš sluga Ali, aga mustahfiza17 u kuli.18

(Pečat): Božiji rob Sulejman.19

29

Vaš sluga Salih, aga džemata jemin đon-

lija.

(Pečat): Božiji rob Salih.

30

Vaš sluga Mehmed, novi dizdar tvrđave.

(Pečat): Mehmed.

31

Vaš sluga Hasan, aga džemata novih

džebedžija20

(Pečat): Božiji rob Hasan.


ﻊﺳﺎﺗ نﺎﺳرﺎﻓ ﻞﻴﻠﺧ هﺪﻨﺑ ﻞﻴﻠﺧ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

لوّ أ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﻒﺳﻮﻳ هﺪﻨﺑ ﻒﺳﻮﻳ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﻪﻌﻠﻗ نﺎﻈﻔﺤﺘﺴﻣ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ

نﺎﻤﻴﻠﺳ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻦﻴﻤﻳ نﺎﻴﻠﯕﻮﮔ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ ﺢﻟﺎﺻ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﺪﻳﺪﺟ رادزد ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ

ﺪﻤﺤﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﺪﻳﺪﺟ نﺎﻴﺟ ﻪﺒﺟ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)





  1. Mustahfizi su bili rod vojske po gradovima, čija je služba bila vezana uz grad i opkop ili šarampov oko grada. Njih treba razlikovati od mustahfiza koji su vršili istu službu, ali kojima su zapovijedali dizdari. Mustahfizi kapetanije su primali plaću, a mustahfezi kojima je zapovijedao dizdar uživali su manja lena, gedik-timare, te su spadali u spahije. Prihod tih timara je iznosio 700-1400 akči i rijetko su prelazili taj iznos (v. Kreševljaković... o.c., I, str. 35)

  2. Isti ovaj aga, sa godišnjom plaćom od 61.610 akči, nalazi se i u popisu koji navodi Kreševljaković (v. str. 148)

  3. Zanimljivo je napomenuti da u potpisu ovog age stoji ime Ali, a u pečatu Sulejman.

  4. Džebedžije su se brinule o čuvanju municije i prenošenju iz grada u grad i na ratište.

Njih nije bilo mnogo i ne zna se da li ih je imala svaka kapetanija. Služba im je bila vezana za gradove, jer su baruthane i skladišta bila u samim gradovima. Zapovijedale su im džebedži-age ili džebedži-baše. Po starom običaju, u rat je išao svaki šesti džebedžija (v. Kreševljaković... o.c., I, str. 36).

Tri banjalučka arzuhala 93


32

Vaš sluga Jusuf, aga džemata mustahfiza

kod mosta i opkopa.

(Pečat): Bože, daj da Jusufovi poslovi budi uspješni!


قﺪﻨﺧ ﺮﺴﺟ نﺎﻈﻔﺤﺘﺴﻣ ﻒﺳﻮﻳ هﺪﻨﺑ ﻒﺳﻮﻳ بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﻖﻓّ ﻮﻣ ﻪﻛﺎﺗ ﻞﻤﻋ :(ﺮﻬﻣ)

33

Vaš sluga Abdulah, aga džemata novih

džebedžija

(Pečat): Abdulah, god. (1)189/1775- 86.

ﺪﻳﺪﺟ نﺎﻴﺟ ﻪﺒﺟ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﻨﺑ 189 (ﻪﻨﺳ) ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ)

34

Vaš sluga Mehmed, aga džemata novih

mustahfiza tvrđave Kastel. (Pečat): Božiji rob Mehmed, god. 1167/1753-54.

ﺪﻳﺪﺟ ﺮﻠﺘﺳﺎﻛ نﺎﻈﻔﺤﺘﺴﻣ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ 1167 (ﻪﻨﺳ) ﺪﻤﺤﻣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

35

Vaš sluga Hasan, ćehaja I džemata

azapa.

(Pečat): Božiji rob Hasan.

36

لوا نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga hadži Ebu Bekr, bajraktar.

(Pečat): Odraz božanske dobrote. Njegov (Božiji) rob Ebu Bekr.

راﺪﻤﻠﻋ ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ جﺎﺤﻟا هﺪﻨﺑ

ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

37

Vaš sluga Hasan, čauš.

(Pečat): Odraz božanske dobrote Hasan. Godina 1180/1766-67.

38

Vaš sluga Mehmed, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Mehmedovu!

39


شوﺎﭼ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ 1180 (ﻪﻨﺳ) ﻦﺴﺣ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)



اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga Ali, ćehaja (Nama pečata). اﺪﺨﺘﻛ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ

40

Vaš sluga Ibrahim, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ibrahimovu!

41

Vaš sluga Kasim, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Kasimovu!

اﺪﺨﺘﻛ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ

ﻢﻴﻫاﺮﺑا داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


اﺪﺨﺘﻛ ﻢﺳﺎﻗ هﺪﻨﺑ ﻢﺳﺎﻗ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

94 Haso Popara


42

Vaš sluga Ahmed, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ahmedovu!

43

Vaš sluga Husejn, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Husejnovu!

44

Vaš sluga Jusuf, ćehaja.

(Pečat): Bože, ispuni želju Jusufovu!

45

Vaš sluga Mustafa, bajraktar.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Mustafa.


اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺣأ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


اﺪﺨﺘﻛ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﻴﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


اﺪﺨﺘﻛ ﻒﺳﻮﻳ هﺪﻨﺑ ﻒﺳﻮﻳ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


راﺪﻤﻠﻋ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﺒﻋ ﻰﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

46

Vaš sluga Mehmed, bajraktar.

(Pečat): Mehmed.

47

Vaš sluga Osman, bajraktar.

(Pečat): Bože, daj da poslovi Osmanovi budu uspješni!

راﺪﻤﻠﻋ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ

ﺪﻤﺤﻣ :(ﺮﻬﻣ)


راﺪﻤﻠﻋ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﻨﺑ نﺎﻤﺜﻋ بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﻖﻓّ ﻮﻣ ﻪﻛ ﺎﺗ ﻞﻤﻋ :(ﺮﻬﻣ)

48

Vaš sluga Omer, bajraktar.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja, Njegov (Božiji) rob Omer.

49

Vaš sluga Hasan, bajraktar.

(Pečat): Božiji rob Hasan.

50

Vaš sluga Ahmed, bajraktar.

(Pečat): Božiji rob Ahmed.

51

Vaš sluga Hasan, serde prvog džemata.21

(Pečat): Božiji rob Hasan.

52

Vaš sluga Ibrahim, serde.

(Pečat): Bože, spasi kao što si spasio Ibrahima! Amin!


راﺪﻤﻠﻋ ﺮﻤﻋ هﺪﻨﺑ ﺮﻤﻋ هﺪﺒﻋ ﻰﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)



راﺪﻤﻠﻋ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)


راﺪﻤﻠﻋ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺣأ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)


لوَ أ هدﺮﺳ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)


هدﺮﺳ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻪﻟوا ﻦﻴﻤﻫ هدﺪﻤﺻ نﻮﺻ :(ﺮﻬﻣ)

!ﻦﻴﻣآ





  1. Nije naveo koga roda vojske.

Tri banjalučka arzuhala 95


53

Vaš sluga Ebu Bekr, serde.

(Pečat): Ebu Bekr, god. (1)188/1774- 75.


هدﺮﺳ ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﻨﺑ 188 (ﻪﻨﺳ)ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ :(ﺮﻬﻣ)

54

Vaš sluga Muhamed, serde.

(Pečat): Muhamed koji se nada Božijoj milosti.


هدﺮﺳ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﻲﺟار :(ﺮﻬﻣ)

55

Vaš sluga Ali, serde.

(Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov (Božiji) rob Ali.

56

Vaš sluga Ahmed, serde.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja, Njegov (Božiji) rob Ahmed.

57

Vaš sluga Osman, serde.

(Pečat): Bože, daj da poslovi Osmanovi budu uspješni!22


هدﺮﺳ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)



هدﺮﺳ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺣأ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)



هدﺮﺳ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﻨﺑ نﺎﻤﺜﻋ بّ ر ﺎﻳ ﻪﻟوا ﻖﻓّ ﻮﻣ ﻪﻛ ﺎﺗ ﻞﻤﻋ :(ﺮﻬﻣ)

58

Vaš sluga hadži Osman, serde.

(Pečat): Božiji rob Osman.

59

Vaš sluga Ali, serde.

(Pečat): Ponizni Ali na rajskom vrelu Kevser. Godina 1180/1766. 23


هدﺮﺳ نﺎﻤﺜﻋ جﺎﺤﻟا هﺪﻨﺑ نﺎﻤﺜﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)


هدﺮﺳ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ 1180 (ﻪﻨﺳ) ﻲﻠﻋ ﺮﺛﻮﻛ ﻲﻓ هرﺎﺳ كﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

60

Vaš sluga Husejn, serde.

(Pečat): Bože, ispuni želju Husejnovu!


هدﺮﺳ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﻴﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)












  1. Potpisao se i kao bajraktar (v. pod brojem 47)

  2. Ovaj Ali potpisao se na tri mjesta, kao aga I džemata farisa (v. pod br. 17), kao aga VII džemata farisa (v. pod br. 23) i ovdje kao serde.

96 Haso Popara



ARZUHAL III16

upućen bosanskom namjesniku17 od strane šejhova, alima, dobrih i pobožnih ljudi, imama, hatiba i vaiza banjalučkih džamija, mustahfiza banjalučke tvr- đave, kapetana, aga, oficira i vojnika svih rodova vojske banjalučke kapetanije i drugih uglednih građana Banje Luke u vezi sa sporom sa Dervišom Abdulah- begom18 i Mustaj-begom19 iz Jajca oko ubiranja godišnje berive (mevadžiba za plaće osoblja banjalučke kapetanije) od odžakluk-timara u Kobašu i priho- da od neke mukate i baštine. Oni u arzuhalu navode da je još prije pet godina kadija u Travniku potvrdio da Derviš Abdulah-beg i Mustaj-beg banjalučkoj kapetaniji duguju 4.840 esedi groša, da taj dug nisu isplatili, da su na prevaru iz Carigrada isposlovali berat20 i uzurpirali mukatu u Kobašu, te na kraju mole da se njihov berat stavi van snage i izda drugi kojim bi se potvrdilo pravo banjalučkog kapetana na mukatu u Kobašu.21

Slijede bilješke, imena, pečati i drugi podatci potpisnika arzuhala u originalu i prijevodu na bosanski jezik:















  1. Dokumenat se u GH biblioteci u Sarajevu vodi pod privremenim brojem A-102 u

Đumišića zbirci.

  1. Isto kao u bilješci pod br. 11, str. 72.

  2. Derviš Abdulah-beg je kapetan jajačke kapetanije. Ne zna se kada je postavljen za kapetana, ali se zna da je njegovo kapetanovanje završeno nešto prije 1796. godine, jer se te godine spominje kao pokojnik (v. Kreševljaković... o. c., I, str. 149).

  3. Najvjerovatnije je riječ o Mustaj-begu, sinu Šah-bega, koji je na položaj kapetana jajačke kapetanije došao prije 1806. godine (v. Kreševljaković... o. c., I, str. 149).

  4. Slična uzurpacija desila se u Mostaru oko 1730. godine, kada su se digli svi kapetani i drugi dostojanstvenici, njih 112, da brane pravo svoga druga. U tom smislu su napi- sali i potpisali mahzar na sultana i uzurpator je bio uklonjen (v. Kreševljaković... o. c., I, str. 50).

  5. Najvjerovatnije je riječ o skeli carskog hasa u nahiji Kobaš koja je još oko 1747. godine bila odžakluk banjalučke kapetanije (v. Kreševljaković... o. c., I, str. 145).

Tri banjalučka arzuhala 97


1

Ono što vjernici drže za lijepo, lijepo je

i kod Boga.

Vaš sluga blagosiljatelj Ali, imam i hatib u Mehdi-begovoj džamiji.1

(Pečat): Praiskonska kuća Njegova roba Alije.

ﻦﺴﺣ ﻪﻠﻟا ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻓ ﺎﻨﺴﺣ نﻮﻨﻣﺆﻤﻟا هآر ﺎﻣ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﻲﻠﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﻚﺑ يﺪﻬﻣ

ﻲﻠﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻟزأ ﺖﻴﺑ :(ﺮﻬﻣ)

2

Od svih ljudi očekujemo ljubaznost,

dobrostivost i pažljivost.

Vaš sluga blagosiljatelj hadži Omer, imam u hadži Mehmedovoj džamiji.2 (Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov (Božiji) rob Omer.

نﺎﺴﺣﻻاو ﻒﻄﻠﻟا مﺎﻧﻷا ﺔﻓﺎﻛ ﻦﻣ ﻮﺟﺮﻧ

مﺎﻌﻧﻻاو

ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺤﻟا ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺮﻤﻋ جﺎﺤﻟا ﻲﻋاﺪﻟا


ﺮﻤﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا فﺎﻄﻟأ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

3

To je tako i ja to svjedočim.

Vaš sluga blagosiljatelj Omer, imam u Sultan- Sulejman-hanovoj džamiji.3 (Pečat): Bože, ispuni (želju) Omerovu!

4

Svijet se nada da će mu ova želja biti

ispunjena.

Vaš blagosiljatelj šejh hadži Muhamed, bivši muftija u gradu Banjoj Luci. (Pečat): Nadati se u Božiju milost i više od toga. Muftija Muhamed.

5

Samilosnima će se smilovati Milostivi.

Vaš blagosiljatelj Muhamed, muftija u gradu Banjoj Luci.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Muhamed.


ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﺪﻫﺎﺷ ﺎﻧأو ﻚﻟاﺬﻛ ﻚﻟذ نﺎﻄﻠﺳ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﺮﻤﻋ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

نﺎﺧ نﺎﻤﻴﻠﺳ ﺮﻤﻋ (داﺮﻣ) ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

مﺎﻧﻷا ﺪﻨﻋ دﻮﺼﻘﻣ ماﺮﻤﻟا اﺬﻫ لﻮﺼﺣ


ﻪﻨﻳﺪﻤﺑ ﻲﺘﻔﻤﻟا ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺤﻟا ﺦﻴﺸﻟا ﻲﻋاﺪﻟا

ﺎﻘﺑﺎﺳ ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ

ﺪﻤﺤﻣ ةدﺎﻳﺰﻟاو ﻰﻨﺴﺤﻟا ﻪﻠﻟا ﻦﻣ ﻮﺟﺮﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﻲﺘﻔﻣ


ﻦﻤﺣﺮﻟا ﻢﻬﻤﺣﺮﻳ نﻮﻤﺣاﺮﻟا ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ ﺔﻨﻳﺪﻤﺑ ﻲﺘﻔﻤﻟا ﺪﻤﺤﻣ ﻲﻋاﺪﻟا


ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)


  1. Vidi bilješku pod br. 8, str. 88.

  2. Najvjerovatnije je riječ o džamiji Mehmed-bega kapetana, koja je 1570/1604. godine imala svoga imama, dvojicu mujezina i 45 kuća. (v. Amina Kupusović, ”Nahija Banja Luka u opširnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1604. godine”, Prilozi za orijentalnu filologiju, vol. 44-45, Sarajevo, 1996., str.172-73).

  3. Isto kao u bilješci pod br. 5, str. 87.

98 Haso Popara


6

Vaš sluga blagosiljatelj hadži Omer,

bivši kadija u kadiluku Čelebi Pazaru (Rogatici).4

(Pečat): Bože, olakšaj poslove Omerove. God. (1)171/1757-58.


ﻲﺿﺎﻘﻟا ﺮﻤﻋ جﺎﺤﻟا ﺮﻴﻘﻔﻟا ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺎﻘﺑﺎﺳ يرازﺎﭘ ﻲﺒﻠﭼ ءﺎﻀﻘﺑ


171 (ﻪﻨﺳ) ﺮﻤﻋ رﻮﻣأ ﻞﻬﺳ بّ ر :(ﺮﻬﻣ)

7

Smilujte se onima koji su na Zemlji

pa će vam se smilovati Onaj Koji je na nebu!

Vaš sluga blagosiljatelj Ahmed, bivši kadija u kadiluku Zvornik.

(Pečat): Hvala na svakom stanju Uzvišenom Bogu!

ﻲﻓ ﻦﻣ ﻢﻜﻤﺣﺮﻳ ضرﻷا ﻲﻓ ﻦﻣ اﻮﻤﺣرا

ءﺎﻤﺴﻟا


ﻖﻴﻧروزا ءﺎﻀﻘﺑ ﻲﺿﺎﻘﻟا ﺪﻤﺣأ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا

ﺎﻘﺑﺎﺳ

لﺎﻌﺘﻤﻟا ﻪﻠﻟا لﺎﺣ ﻞﻛ ﺪﻤﺣأ :(ﺮﻬﻣ)

8

Sve što je na ovom papiru napisano od

općeg je dobra za ljude.

Vaš blagosiljatelj Ali, hatib u džamiji Gornja Hassa.5

(Pečat): Ali, godina 1136/1723-24.

9

Sve što se u njemu navodi i moli na

dobrobit je siromašnim i nemoćnim. Vaš blagosiljatelj Mustafa, vaiz u Sultan- Sulejman-hanovoj džamiji.6 (Pečat): Odraz božanske dobrote Mustafa.

سﺎﻨﻠﻟ ﻊﻓﺎﻧ سﺎﻃﺮﻘﻟا اﺬﻫ ﻲﻓ رﺮﺣ ﺎﻣ


ﻪﺻﺎﺧ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﻲﻠﻋ ﻲﻋاﺪﻟا

ﻻﺎﺑ

1136 (ﻪﻨﺳ) ﻲﻠﻋ :(ﺮﻬﻣ)

ءﺎﻔﻌﻀﻟا رﻮﻣﻷ ﻊﻓﺎﻧ ﺎﺟﺮﻟاو ءﺎﻬﻧﻻا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ

ءاﺮﻘﻔﻟاو

نﺎﻄﻠﺳ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﻆﻋاﻮﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻲﻋاﺪﻟا

نﺎﺧ نﺎﻤﻴﻠﺳ

ﻰﻔﻄﺼﻣ اﺪﺧ فﺎﻄﻟأ ﻞﺋﺎﻧ :(ﺮﻬﻣ)








  1. Riječ je o hadži Sim-zade Omer-efendiji, sinu hadži Ismail-efendije, za čije su se postavljanje na položaj naiba u Banjoj Luci zalagali potpisnici prvog i drugog arzuhala (v. opširnije u bilješci pod br. 12, str. 72-73).

  2. Nismo pouzdano mogli utvrditi o kojoj je džamiji riječ, jer u nama dostupnoj literaturi nismo pronašli ni džamiju ni mahalu pod ovim imenom. Po izrazu Gornja (ﻻﺎﺑ) može

se naslutiti da se nalazila ili u Gornjem Šeheru ili na nekoj uzvišici. Možda je to bilo drugo ime za Kubad-aginu ili Džamiju na stijeni?

  1. Isto kao u bilješci pod br. 5, str. 87.

Tri banjalučka arzuhala 99


10

Sve što se u njemu navodi odgovara

činjeničnom stanju.

Vaš blagosiljatelj Omer, imam i hatib u Gazanferiji džamiji.7

(Pečat): Bože, ispuni želju Omerovu!

11

Činjenično stanje je onako kako je u

ovom dokumentu navedeno.

Vaš blagosiljatelj hadži Jusuf, imam u Kalauziji džamiji.8

(Pečat): Božiji rob Jusuf, god. (1)189/1775-76.


لﺎﺤﻟا ﺔﻘﻴﻘﺤﺑ ﻖﻓاﻮﻣ لﺎﻘﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ ﻪﻳﺮﻔﻨﻀﻏ ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﺮﻤﻋ ﻲﻋاﺪﻟا

ﺮﻤﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﺔﻘﻴﺛﻮﻟا ﻲﻓ ﺮﺑز ﺎﻤﻛ ﻪﻘﻴﻘﺤﻟا ﻲﻓ ﺮﻣﻷا


ﻪﻳزﻮﻋﻻﻮﻗ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻒﺳﻮﻳ جﺎﺣ ﻲﻋاﺪﻟا 189 (ﻪﻨﺳ) ﻒﺳﻮﻳ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

12

Najbolje dobro djelo je pružiti pomoć

obespravljenom.

Vaš blagosiljatelj hadži Salih, imam u hadži Omerovoj džamiji.9

(Pečat): Hadži Salih, god. (1)131/1718-19.10

فﻮﻬﻠﻤﻟا ﺔﻧﺎﻋا فوﺮﻌﻤﻟا ﻞﻀﻓأ يﺪﻨﻓأ ﺮﻤﻋ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺢﻟﺎﺻ جﺎﺣ ﻲﻋاﺪﻟا 131 (ﻪﻨﺳ) ﺢﻟﺎﺻ جﺎﺤﻟا :(ﺮﻬﻣ)

13

Ono što se u ovom mahzaru navodi

jasnije je od Sunca i Mjeseca.

Vaš blagosiljatelj hadži Mustafa, imam i hatib u Mehmed-pašinoj džamiji.11 (Pečat): Mustafa.

ﻦﻣ ﺮﻬﻇأ ﺮﻀﺤﻤﻟا اﺬﻫ ﻲﻓ رﺮﺤﻤﻟا ﻮﻫ ﺎﻣ

ﺮﻤﻘﻟاو ﺶﻤﺸﻟا

ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﻰﻔﻄﺼﻣ جﺎﺤﻟا ﻲﻋاﺪﻟا

ﺎﺷﺎﭘ ﺪﻤﺤﻣ ﻊﻣﺎﺠﺑ

ﻰﻔﻄﺼﻣ :(ﺮﻬﻣ)










  1. Isto kao u bilješci pod br. 18, str. 78.

  2. Isto kao u bilješci pod br. 20, str. 78.

  3. Isto kao u bilješci pod br. 19, str. 78.

  4. Isti ovaj hadži Salih potpisao se kao imam Hadži Omerove džamije i u prvom arzuhalu, samo što je ovdje otisak njegovog pečata u cijelosti čitljiv (v. potpisnika pod br. 16 u arzuhalu I). Ako je cijelo vrijeme, otkako je sebi dao izraditi pečat vršio istu službu, to bi značilo da je blizu 60 godina bio imam Hadži Omerove džamije.

  5. Najvjerovatnije je riječ o Sofi Mehmed-pašinoj džamiji (v. bilješku pod br. 8, str. 75).

100 Haso Popara


14

Svjedočimo ono što znamo, a Bog nam

je svjedok da je istina ono što govori- mo.12

Vaš blagosiljatelj Hasan, šejh13 i hatib u Defterdarevoj džamiji.14

(Pečat): ... Hasan.15

15

Najslabiji Božiji rob Muhamed, imam i

hatib u Zulfikarevoj džamiji.16 (Pečat): Hvala Bogu da mi je ime Muhamed.


ﺪﻴﻬﺷ لﻮﻘﻧ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ﻪﻠﻟاو ﺎﻨﻤﻠﻋ ﺎﻤﺑ ﺎﻧﺪﻬﺷ



يﺮﺘﻓد ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو ﻦﺴﺣ ﺦﻴﺸﻟا ﻲﻋاﺪﻟا


ﻦﺴﺣ ﻪﻠﻴﺗﺎﻨﺴﺣ ...ﻪﻟوا :(ﺮﻬﻣ) ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺤﻣ دﺎﺒﻌﻟا ﻒﻌﺿأ

رﺎﻘﻔﻟاوذ

ﺪﻤﺤﻣ ﺪﺷ ﻢﻣﺎﻧ ﻪﻛ ﻪﻠﻟ ﺪﻤﺤﻟا :(ﺮﻬﻣ)

16

Stvar je onakva kako se navodi u ovom

dokumentu.

Vaš blagosiljatelj Ahmed, imam i hatib u Debagiji džamiji.17

(Pečat): Bože, ispuni želju Ahmedovu!

ﺔﻘﻴﺛﻮﻟا هﺬﻫ ﻪﻳﻮﺤﻳ ﺎﻤﻛ ﺮﻣﻷا نﺎﻏﺎﺑد ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟاو مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺣأ ﻲﻋاﺪﻟا

ﺪﻤﺣأ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


  1. Ovom izrekom se aludira na riječi Jusuf, a.s., braće (v. Kur’an, Yūsuf, 81).

  2. Zanimljivo je napomenuti da se ovaj Hasan potpisao i kao šejh. Tu titulu uz svoje ime napisao je i bivši banjalučki muftija Muhamed (v. potpisnika pod br. 4 u ovom arzuhalu). Nju su, obično, uz svoje ime stavljali pročelnici sufijskih redova. Poznato je da je hadži Perviz 1047/1638. godine uvakufio, između ostalog i dvije njive, od kojih se jedna nalazila pored tekije. Po toj tekiji, koja se nalazila na desnoj obali Vrbasa u Donjem Šeheru, i danas se Tekijom naziva jedan lokalitet u Banjoj Luci. Na taj lokalitet odnosi se i narodna pjesma Zakukala sinja kukavica, usred zime, kad joj nije vrime... Pjesma govori o gradnji Ferhadije, a zabilježio ju je učitelj i folklorista Antun Hangija. Na osnovu nje i karakteristične čalme na dvanaest ovoja, kakva se nalazi na Ferhad- pašinu nišanu i kakvu su nekada nosili bektašijski derviši, Bejtić pretpotstavlja da je i sam Ferhad-paša bio bektašija. (v. Bejtić, Banja Luka... o.c., str. 100-101 i 111). Džemal Ćehajić samo jednom rečenicom spominje ovu tekiju: ”Zna se da je jedna bektašijska tekija postojala i u Banjoj Luci.” (v. Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, 1986., str. 169). Otuda možemo pretpotstaviti da su i ova dvojica šejhova pripadali bektašijskom redu i da su, možda, bili šejhovi ove bektašijske tekije u Banjoj Luci.

  3. Isto kao u bilješci pod br. 3, str. 74.

  4. Zbog slabog otiska, gornji dio pečata nije čitljiv.

  5. Hadži Zulfikarova ili Tulekova džamija sa drvenom munarom nalazila se u Lijevoj Novoseliji. Podigao ju je hadži Zulfikar u XVII stoljeću. Spaljena je 17. maja 1993. godine, kada su joj izgorjeli krov i munara, a zidovi teško oštećeni. (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 578 i 599).

  6. Isto kao u bilješci pod br. 13, str. 76.

Tri banjalučka arzuhala 101


17

Najslabiji stvor na svijetu Husejn, hatib

u Hadži Salihovoj džamiji.18 (Pečat): Husejn.

18

Ono što je u njemu je onako kako je.

Vaš blagosiljatelj Ahmed, imam u Osman-šahovoj džamiji.19

(Pečat): Onome ko nosi pečat ljubavi i dar kuće Ahmedove, ne treba drugi znak.


جﺎﺤﻟا ﻊﻣﺎﺠﺑ ﺐﻴﻄﺨﻟا ﻦﻴﺴﺣ ىرﻮﻟا ﻒﻌﺿأ

ﺢﻟﺎﺻ

ﻦﻴﺴﺣ :(ﺮﻬﻣ)


ﻪﻴﻓ ﺎﻤﻛ ﻪﻴﻓ ﺎﻣ هﺎﺷ نﺎﻤﺜﻋ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺣأ ﻲﻋاﺪﻟا


ﻪﻧ ﺪﻤﺣأ ﻪﻧﺎﺧ يدروآ ﺮﻬﻣ ﺖﺒﺤﻣ ﺮﻬﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﻪﻧﺎﺸﻧ مﺎﻧ ﺖﺟﺎﺣ

19

Budi dobrostiv prema drugima kao što

je Bog prema tebi.

Siromah Abdulah, imam u Sitariji dža- miji.20

(Pečat): Od (Ilah) Bog nastalo je (ime) Abdulah.21

ﻚﻴﻟا ﻪﻠﻟا ﻦﺴﺣأ ﺎﻤﻛ ﻦﺴﺣأ ﻪﻳرﺎﺘﺳ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ ﺮﻴﻘﻔﻟا ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ ﻪﺘﺒﺴﻧ ﻪﻟا ﻦﻣو :(ﺮﻬﻣ)






  1. Isto kao u bilješci pod br. 7, str. 88.

  2. Osman-šahova džamija nalazila se na desnoj obali Vrbasa u Gornjem Šeheru, naspram Kubad-agine džamije na lijevoj strani. Nazvana je po svome osnivaču Osman-šahu, drugom bosanskom sandžakbegu koji je pospješio razvoj Banje Luke. Prema Bejtiću, podignuta je 1563. godine (v. Banja Luka... o.c., str. 96). Muvekkit navodi da je ovaj Osman, sin Kara Mustafe-paše i Sultan-Sulejman-hanove sestre Hubane, bio na položaju bosanskog sandžakbega 962/1554-55. godine, da je na tom položaju umro i da je ukopan u selu Kopčić u kadiliku Prusac, gdje se i danas nalazi njegovo turbe (v. Muvekkit... o.c., I, str. 141). Osman-šahova džamija porušena je 1959. godine (v. Husedžinović, Dokumenti...o.c., str. 561).

  3. Sitarija, Sitarska ili Sejjar džamija sa drvenom munarom nalazila se na desnoj obali Vrbasa, između Gornjeg i Donjeg Šehera. Podignuta je prije 1604. godine, jer se te godine spominje u popisu sa mahalom Sitari od 92 kuće. Porušena je poslije Drugog svjetskog rata, a na njenom mjestu je podignut metalni kiosk (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 147 i 561).

  4. Ovim se očito aludira na Isaove, a.s., riječi ”Ja sam Allahov rob” (v. Kur’an, Merjem, 30), koje je još kao novorođenče izgovorio u kolijevci kada su njegovu majku, hazreti Merjem, optužili za nemoral, kao i na kur’anske riječi ”Mesih, Isa, sin Merjemin, samo je Allahov poslanik, i riječ Njegova, koju je Merjemi dostavio, i Duh od Njega” (v. Kur’an, an-Nisā’ 171).

102 Haso Popara


20

Stvar je onakva kako je ovdje napisano.

Vaš sluga blagosiljatelj Hasan, imam u Pervizovoj džamiji.22

(Pečat): Dar Blagodarnog, Njegov (Božiji) rob Hasan, god. 1133/1720- 21.


ﻪﻴﻓ ﻢﻗر ﺎﻤﺒﺴﺣ ﺮﻣﻷا ﺰﻳوﺮﭘ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﻦﺴﺣ ﻲﻋاﺪﻟا ﺪﺒﻌﻟا


(ﻪﻨﺳ) ﻦﺴﺣ هﺪﺒﻋ ﻦﻨﻤﻟا وذ ﺐﻫاﻮﻣ :(ﺮﻬﻣ)

1133

21

Kažem kao što su drugi rekli i nikada

neću prestati govoriti istinu.

Vaš blagosiljatelj hadži Muhamed, imam u Kul džamiji.23

(Pečat): Dar Blagodarnog, Njegov (Božiji) rob Hasan, god. 1133/1720- 21.

لوزأ ﻻ ﻖﺤﻟا ﻦﻋو لﻮﻗأ اﻮﻟﺎﻗ ﺎﻤﻛ لﻮﻗ ﻊﻣﺎﺠﺑ مﺎﻣﻻا ﺪﻤﺤﻣ جﺎﺣ ﻲﻋاﺪﻟا

(ﻪﻨﺳ) ﻦﺴﺣ هﺪﺒﻋ ﻦﻨﻤﻟا وذ ﺐﻫاﻮﻣ :(ﺮﻬﻣ)

1133

22

Vaš sluga Mustafa, kapetan u Banjoj

Luci.24

(Pečat): Prah pod nogama ponosa svije- ta (tj. Muhameda), Mustafa.

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ نادﻮﭙﻗ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ ﻰﻔﻄﺼﻣ ﻢﻟﺎﻋ ﺮﺨﻓ ىﺎﭘ كﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

23

Vaš sluga Mehmed, pomoćnik zapovje-

dnika tobdžija.

(Pečat): Božiji rob Mehmed.

24

Vaš sluga Mehmed, aga II džemata

azapa.

(Pečat): Božiji rob Hasan.

ﻲﭘﻮﻃﺮﺳ ﻞﻴﻛو ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)




  1. Hadži Pervizova ili Potočka džamija sa drvenom munarom nalazila se na desnoj obali Vrbasa. Podigao ju je 1039/1630. godine Hadži Perviz, sin Abdulazizov, bogati banjalučki trgovac. Original njegove vakufname, koju je vrlo kitnjastim stilom na turskom jeziku sastavio sarajevski pjesnik Muhamed Nerkesi (u to doba kadija u Banjoj Luci), nalazi se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. Zapaljena je 6. septembra 1993. godine. Tom prilikom izgorili su joj krov, munara i trijem, a zidovi teško oštećeni. (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 127 i 561).

  2. Kul-mahal džamija sa drvenom munarom nalazila se na desnoj obali Vrbasa, nizvodno od Mejdanske džamije. Porušena je 1954. godine i prenesena u selo Vrbanjce. (v. Husedžinović, Dokumenti... o.c., str. 130 i 561).

  3. Isto kao u bilješci pod br. 13, str. 90.

Tri banjalučka arzuhala 103


25

Vaš sluga Ahmed, aga IV džemata

azapa.

(Bez pečata)

26

Vaš sluga Ali, aga V džemata azapa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!

27

Vaš sluga Ali, aga I džemata farisa.

(Pečat): Muhamede, budi zagovornik (kod Boga) svome sljedbeniku Aliji!

28

Vaš sluga Salih, aga II džemata farisa.

(Pečat): Muhamede, budi zagovornik (kod Boga) svome sljedbeniku Salihu!

29

Vaš sluga Ibrahim, aga III džemata fari-

sa.

(Pečat): Božiji rob Ibrahim.

30

Vaš sluga Ali, aga IV džemata farisa.

(Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov (Božiji) rob Ali.


ﻊﺑار نﺎﺑﺰﻋ ﺪﻤﺣأ هﺪﻨﺑ





ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺑﺰﻋ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)


لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋرﺪﻜﺘﻣا ﺖﻋﺎﻔﺷ ﻞﻴﻗ ﺪﻤﺤﻣ ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)



ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ ﺢﻟﺎﺻرﺪﻜﺘﻣا ﺖﻋﺎﻔﺷ ﻞﻴﻗ ﺪﻤﺤﻣ ﺎﻳ :(ﺮﻬﻣ)



ﺚﻟﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

31

Vaš sluga Mustafa, aga V džemata fari-

sa.

(Pečat): Dovoljan mi je samo Bog. Njegov (Božiji) rob Mustafa.

32

Vaš sluga Muhamed, aga VI džemata

farisa.

(Pečat): Muhamed.

33

Vaš sluga Ali, aga VII džemata farisa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!

34

Vaš sluga Ibrahim, aga VIII džemata

farisa.

(Pečat): Odraz božanskog svjetla Ibrahim.

ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺳرﺎﻓ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ


هﺪﺒﻋ ﻰﻔﻛو هﺪﺣو ﻪﻠﻟا ﻰﺒﺴﺣ :(ﺮﻬﻣ)

ﻰﻔﻄﺼﻣ

سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺤﻣ :(ﺮﻬﻣ) ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ

ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا ﻲﻬﻟا رﻮﻧ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

104 Haso Popara


35

Vaš sluga Halil, aga IX džemata farisa.

(Pečat): Halil.

36

Vaš sluga Mehmed, aga I džemata mar-

toloza.

(Pečat): Odraz božanskog svjetla. Njegov (Božiji) rob Mehmed.


ﻊﺳﺎﺗ نﺎﺳرﺎﻓ ﻞﻴﻠﺧ هﺪﻨﺑ

ﻞﻴﻠﺧ :(ﺮﻬﻣ)

لوّ أ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا رﻮﻧ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

37

Vaš sluga Hasan, aga II džemata marto-

loza.

(Pečat): Bože, ispuni želju Hasanovu!

38

Vaš sluga Ali, aga džemata mustahfiza u

tvrđavi Banja Luka.

(Pečat): Odraz božanske dobrote Ali. God. 1156/1743-44.

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳﻮﻠﺗرﺎﻣ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻪﻗﻮﻟ ﺎﻨﺑ نﺎﻈﻔﺤﺘﺴﻣ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ


1156 (ﻪﻨﺳ) ﻲﻠﻋ ﻲﻬﻟا فﺎﻄﻟأ ﻞﺋﺎﻧ :(ﺮﻬﻣ)

39

Vaš sluga hadži Ibrahim, aga džemata

đonlija.

(Pečat): Bože, ispuni želju Ibrahimovu!

40

Vaš sluga Hasan, ćehaja I džemata

azapa.

(Pečat): Njegov (Božiji) sluga Hasan.

41

Vaš sluga Ebu Bekr, bajraktar I džemata

azapa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Ebu Bekr.

نﺎﻴﻠﻠﯕﻮﮔ ﻢﻴﻫاﺮﺑا جﺎﺤﻟا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


ﻦﺴﺣ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ راﺪﻤﻠﻋﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﻨﺑ

ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

42

Vaš sluga Osman, serde I džemata

azapa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Osman.

43

Vaš sluga Ali, serde I džemata azapa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Alijinu!

لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ هدﺮﺳ نﺎﻤﺜﻋ ﻲﺟﺎﺣ هﺪﻨﺑ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)



لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ هدﺮﺳ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

Tri banjalučka arzuhala 105


44

Vaš sluga Muhamed, čauš I džemata

azapa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Muhamedovu!


لوّ أ نﺎﺑﺰﻋ شوﺎﭼ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

45

Vaš sluga hadži Hasan, serde tobdžija.

(Pečat): Odraz božanske dobrote. Njegov (Božiji) rob Hasan.


ﻲﭘﻮﻃ ءهدﺮﺳ ﻦﺴﺣ ﻲﺟﺎﺣ هﺪﻨﺑ ﻦﺴﺣ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

46

Vaš sluga Jusuf, serde I džemata azapa.

(Pečat): Jusuf...

47

Vaš sluga Hasan, bajraktar II džemata

azapa.25

لوّ أ (نﺎﺑﺰﻋ) ءهدﺮﺳ ﻒﺳﻮﻳ هﺪﻨﺑ

.... ﻒﺳﻮﻳ :(ﺮﻬﻣ)

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ راﺪﻤﻠﻋ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ

48

Vaš sluga Jusuf, ćehaja II džemata

azapa.

(Pečat): Odraz božanske dobrote, Njegov (Božiji) rob Ali.

49

Vaš sluga Jusuf, ćehaja V džemata

azapa.

(Pečat): Odraz božanskog svjetla, Njegov (Božiji) rob Ebu Bekr.

50

ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)


ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ هﺪﻨﺑ ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ ﻲﻬﻟا رﻮﻧ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

Vaš sluga Husejn, serde džemata azapa.

(Pečat): Bože, ispuni želju Husejnovu!

51

Vaš sluga Mustafa, ćehaja IV džemata

azapa.

(Pečat): Odraz božanske dobrote Mustafa.

نﺎﺑﺰﻋ ءهدﺮﺳ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ

ﻦﻴﺴﺣ داﺮﻣ ﻲﻬﻟا روآﺮﺑ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﺑار نﺎﺑﺰﻋ اﺪﺨﺘﻛ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ ﻰﻔﻄﺼﻣ اﺪﺧ فﺎﻄﻟأ ﻞﺋﺎﻧ :(ﺮﻬﻣ)

52

Vaš sluga Osman. ćehaja I džemata

farisa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga

لوّ أ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﻨﺑ


نﺎﻤﺜﻋ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Osman.



25 Potpisnik nije stavio svoj pečat.

106 Haso Popara


53

Vaš sluga Ibrahim, bajraktar spomenu-

tog (tj. I) džemata farisa.

(Pečat): Moj uspjeh zavisi samo od Boga.26 Njegov (Božiji) rob Ibrahim.

54

Vaš sluga Muhamed, ćehaja II džemata

farisa.

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Muhamed.

55

Vaš sluga Salih, bajraktar spomenutog

(tj. II) džemata farisa. (Pečat): Salih.

56

Vaš sluga hadži Sulejman, serde spome-

nutog (tj. II) džemata farisa. (Pečat): Čuvar sufijske tajne, šejh Sulejman Mevlevi.27


رﻮﺑﺰﻣ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﻨﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑا هﺪﺒﻋ ﻪﻠﻟﺎﺑ ﻻا ﻲﻘﻴﻓﻮﺗ ﺎﻣو :(ﺮﻬﻣ)


ﻲﻧﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) رﻮﺑﺰﻣ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ


ﺢﻟﺎﺻ :(ﺮﻬﻣ) رﻮﺑﺰﻣ ءهدﺮﺳ نﺎﻤﻴﻠﺳ جﺎﺤﻟا هﺪﻨﺑ


يﻮﻟﻮﻣ نﺎﻤﻴﻠﺳ ﺦﻴﺷ ﺖﻋﺎﻨﻗ ﺞﻨﻛ نزﺎﺧ :(ﺮﻬﻣ)

57

Vaš sluga Abdulah, bajraktar III džema-

ta farisa.

(Pečat): Od (Ilah) Bog nastalo je (ime) Abdulah.28

ﺚﻟﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﻨﺑ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ ﻪﺘﺒﺴﻧ ﻪﻟا ﻦﻣو :(ﺮﻬﻣ)

58

Vaš sluga Mustafa, serde spomenutog

(tj. III) džemata farisa. (Pečat): ... Mustafa.

59

Vaš sluga Husejn, ćehaja IV džemata

farisa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Husejn.

رﻮﺑﺰﻣ ءهدﺮﺳ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ


ﻰﻔﻄﺼﻣ ... :(ﺮﻬﻣ) ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﻦﻴﺴﺣ هﺪﻨﺑ

ﻦﻴﺴﺣ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)





  1. Za moto je uzeo kur’anski tekst (v. Kur’an, Hūd, 88)

  2. Sulejman je treći šejh koji se potpisao na ovom dokumentu. Kako se iz njegova pečata vidi, bio je šejh mevlevijskog reda.

  3. Pečat ovog Abdulaha je isti kao i kod Abdulaha, imama Sitarije džamije (v. potpisnika pod br. 19). Ukoliko se radi o istoj osobi, to bi značilo da je spomenuti Abdulah istovremeno bio i imam Sitarije džamije i bajraktar III džemata farisa.

Tri banjalučka arzuhala 107


60

Vaš sluga Muhamed, serde IV džemata

farisa.

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Muhamed.

61

Vaš sluga Hasan, serde spomenutog (tj.

IV) džemata farisa. (Pečat): Božiji rob Hasan.

62

Vaš sluga Muhamed, ćehaja V džemata

farisa.

(Pečat): Muhamed.

63

Vaš sluga Osman, bajraktar spomenu-

tog (tj. V) džemata farisa. (Pečat): Božiji rob Osman.

64

Vaš sluga Mustafa, ćehaja VI džemata

farisa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Mustafa.


ﻊﺑار نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺤﻣ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ) رﻮﺑﺰﻣ ءهدﺮﺳ ﻦﺴﺣ هﺪﻨﺑ


ﻦﺴﺣ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) ﺲﻣﺎﺧ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺤﻣ :(ﺮﻬﻣ) رﻮﺑﺰﻣ راﺪﻤﻠﻋ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﻨﺑ


نﺎﻤﺜﻋ اﺪﺧ هﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ) سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﻨﺑ ﻰﻔﻄﺼﻣ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)

65

Vaš sluga Ibrahim, serde spomenutog

(tj. VI) džemata farisa. (Pečat): Ibrahim.

66

Vaš sluga Salih, serde VI džemata farisa.

(Pečat): Oslonio sam se na svoga Stvoritelja. Njegov (Božiji) rob Salih.

67

Vaš sluga Ali, serde VII džemata farisa

(Pečat): Odraz božanske dobrote Ali.

68

Vaš sluga Osman, bajraktar VII džema-

ta farisa

(Pečat): Božiji rob Osman.

رﻮﺑﺰﻣ ءهدﺮﺳ ﻢﻴﻫﺮﺑا هﺪﻨﺑ


ﻢﻴﻫاﺮﺑا :(ﺮﻬﻣ) سدﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﺢﻟﺎﺻ هﺪﻨﺑ

ﺢﻟﺎﺻ هﺪﺒﻋ ﻲﻘﻟﺎﺧ ﻰﻠﻋ ﻲﻠﻛّ ﻮﺗ :(ﺮﻬﻣ)



ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ ءهدﺮﺳ ﻲﻠﻋ هﺪﻨﺑ ﻲﻠﻋ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﻊﺑﺎﺳ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ نﺎﻤﺜﻋ هﺪﻨﺑ نﺎﻤﺜﻋ اﺪﺧ ءهﺪﻨﺑ :(ﺮﻬﻣ)

108 Haso Popara


69

Vaš sluga Muhamed, ćehaja VIII dže-

mata farisa

(Pečat): Odraz božanske dobrote Muhamed.


ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻲﻬﻟا ﻒﻄﻟ ﺮﻬﻈﻣ :(ﺮﻬﻣ)

70

Vaš sluga Mehmed, bajraktar VIII dže-

mata farisa

(Pečat): Onome ko nosi pečat ljubavi i dar kuće Ahmedove, ne treba drugi znak.29

ﻦﻣﺎﺛ نﺎﺳرﺎﻓ راﺪﻤﻠﻋ ﺪﻤﺤﻣ هﺪﻨﺑ


ﺪﻤﺣأ ﻪﻧﺎﺧ ﻲﻧدروآ ﺮﻬﻣ ﺖﺒﺤﻣ ﺮﻬﻣ :(ﺮﻬﻣ)

ﻪﻧﺎﺸﻧ مﺎﻧ ﺖﺟﺎﺣ ﻪﻧ

71

Vaš sluga Abdulah, ćehaja IX džemata

farisa

(Pečat): Njegov (Božiji) rob Abdulah.

ﻊﺳﺎﺗ نﺎﺳرﺎﻓ اﺪﺨﺘﻛ ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﻨﺑ


ﻪﻠﻟا ﺪﺒﻋ هﺪﺒﻋ :(ﺮﻬﻣ)



Ključne riječi: Banja Luka, Jajce, Tešanj, Bosanska Gradiška, Kobaš, arzuhal, Sim-zade Omer-efendi, kapetan, aga, farisi, azapi, đonlije, ćehaja, bajraktar, tobdžija, serde i odžakluk timar.




Summary



Three petitions of Banja Luka

- A contribution to the history of Banja Luka -



During the Ottoman period, Banja Luka was one of the most impor- tant centers of administrative, military, political, agricultural, cultural, reli- gious and public life in Bosnia and Herzegovina. Banja Luka achieved an important milestone in its development at the beginning of the second half of 16th century, when Sofi Mehmed-paša in 1553 established Banja Luka as the center of the Bosnian sanjak, but complete development was achieved at the end of the 16th century when during the reign of Ferhad-paša Sokolović Banja Luka became the center of Bosnian province (1580-1638).




29 Isti pečat je stavljen i ispod imena Ahmeda, imama u Osman-šahovoj džamiji (v. potpisnika pod br. 18).

Tri banjalučka arzuhala 109


For two centuries, Austria tried to subjugate Bosnia through the Krajina region and succeeded in it in 1878. During this whole period, Austria faced a strong resistance by the people of Krajina who showed patri- otism and courage especially at the battle of Banja Luka in 1737. In many wars, floods, earthquakes and other disasters which affected Banja Luka, many objects were destroyed so that the town of Banja Luka at the begin- ning of 19th century could not be recognized compared to previous times. However, the worst destruction of Islamic heritage occurred during the last war (1992-1995) when all fifteen mosques, five tombs, fountain and clock tower were destroyed. In the region of Banja Luka, out of 207 mosques, 205 were destroyed.

This work presented three until now unknown and unpublished peti- tions (arzuhala) from Banja Luka from the second half of 18th century. The first two petitions refer to the appointment of qadi of Banja Luka while the third deals with the dispute about odžakluk timar in Kobaš. A short content of arzuhala was provided in Bosnian while decoded names of its signatories, their positions and the text of the stamps were given in both, the original and translated in Bosnian language.

Here, therefore, we did not aim to analyze the text of the mentioned petitions as such as to provide as much information about names, positions and the role of more than 150 most prominent persons of that time in Banja Luka. Among signatories, there were muftis, qadi, muderris, shaykh, imam, khatib, vaiz, muallimah, kapetans, officers, soldiers and persons of other pro- fessions. Thanks to these petitions, we discovered important information about objects previously unknown in Banja Luka such as the Halil-paša’s mosque.

110 Haso Popara


















































Arzuhal I (A-277)

Tri banjalučka arzuhala 111






















































Arzuhal II (A-8)

112 Haso Popara


















































Arzuhal III (A-102)