In Memoriam

U posljednjih nekoliko godina umro je veći broj naučenjaka - naših i stranih - koji su se na ovaj ili onaj način bavili kultur­nom baštinom bosanskih Muslima­na. Naša je dužnost da u našem časopisu registriramo njihovu smrt i tim povodom dademo najnužni­je osvrte na njihovo naučno djelovanje, posebno u koliko to ima veze s bosanskim Muslimanima. Od domaćih naučenjaka zabilježićemo smrt

Derviša M. Korkuta, koji je um­ro u Sarajevu 28. VIII. 1969,

prof. dra Fehima Bajraktarevića, koji je umro u Beogradu 22. II. 1970,

Antuna šimčika, koji je umro u Zagrebu 29. IX. 1970,

dra Hazima Šabanovića, koji je umro u Stanbolu 23. III. 1971,

Derviša Buturovića, koji je um­ro u Sarajevu 18. VI. 1977. i

Osmana Asafa Sokolovića, koji je umro u Sarajevu 24. I. 1972.

Od stranih naučenjaka smatra­mo svojom obavezom da komemo­riramo smrt prof. dra Franza Babingera, ko­ji je umro 23. VI. 1967,

Aloisa Schmausa, koji je umro 27. VII. 1970. i

prof. dra Aleksandra Solovjeva, koji je umro u Ženevi 15. I. 1971.

DERVIŠ M. KORKUT potječe iz čuvene travničke ulemanske po­rodice. Rođen je 1888. U Stanbolu je postigao najviši stupanj teološ­ke naobrazbe, no isticao se i mo­dernim znanjima, posebno pozna­vanjem svjetskih jezika. Najviše je služio kao muzejski kustos (Ze­maljski muzej, Cetinjski muzej, Muzej grada Sarajeva). U jednom od rijetkih nekrologa koji je ob­javljen povodom Korkutove smrti rečeno je o njemu kao kustosu da je »uspijevao da zainteresuje pos­jetioce, često zadrži i vrhunske de­legacije duže nego što je to bilo predviđeno po protokolu, jer je umio da svojim govorničkim darom, unoseći pri tome mnogo duha i sa kolosalnim poznavanjem činje­nica, plijeni posjetioca.«

Korkut spada u red najučenijih ljudi svoga doba u nas, ali je u od­nosu na svoj intelektualni potenci­jal relativno malo toga ostavio na­pisano.

Pretežni dio radova koje je na­pisao odnosi se na turski period historije naših naroda. Bavio se filologijom (učinio je znatne na­pore u prikupljanju turcizama u na­šem jeziku, ali je rad ostao nezavršen, a pogotovu se demobilizi­rao u radu, kada su se pojavili Škaljićevi turcizmi). Njegov nauč­ni interes bio je međutim znatno širi od disciplina koje se mogu podvesti pod pojam turkologije (spominjemo na pr. da je prouča­vao albansku narodnu medicinu, da ga je zanimala diplomatska hi­storija, da je na jednom antialkoholističkom svjetskom kongresu is­tupio s referatom »Islam i alkohol«, da je na kongresu evropskih muslimana u Ženevi 1935. istupio sa zanimljivom komunikacijom o etničkoj strukturi muslimanskog stanovništva u Jugoslaviji itd.).

U ovoj prilici želimo podvući da je Korkut dva svoja rada - koji po našem mišljenju spadaju u njegova najvažnija naučna ostva­renja - napisao, služeći se fondom Gazi Husrev-begove biblioteke. Pr­vo je njegova studija »Makbul-i âryf (Potur Šahidija) Üsküfi Bosnevija«, objavljena u Glasniku Hr­vatskih zemaljskih muzeja u Sa­rajevu, 1942; izdajući kompletan tekst Potur Šahidije, Korkut je imao za podlogu i dva rukopisa iz Gazi Husrev-begove biblioteke. Dru­go, zapravo Korkutovo posthumno djelo, »Popis uzajamnog jamčenja stanovništva u Sarajevu iz 1841. godine« Mula-Muhameda Mestvice, objavljeno u izdanju Muzeja gra­da Sarajeva 1970. (str. 411), teme­lji se na autografu Gazi Husrev-begove biblioteke.

Spominjemo i druge Korkutove važnije radove:

- Nešto o turskim dokumen­tima Arhiva dubrovačkog. Glasnik Zemaljskog muzeja u BiH, Sarajevo 1928, XL, sv. 2, str. 145-160.

- Sarajevski Jevreji u godini 1848. Jevrejski glas, 1) 1928, 12-13, 4; 27, 2; 32, 2; 44, 4; 2) 1929, I (51) 2; 17-18 (67-68), 12.

- Obnova natpisa na Sokolovi­ća mostu u Višegradu. Glasnik Ze­maljskog muzeja u BiH., Sarajevo 1929, sv. 2, 115-120.

Orijentalni rukopisi u Bibliote­ci cetinjskog muzeja. Zapisi 1932, VI. knj. XI, 2, str. 93-96.

- Rješavanje o Bosni i Herce­govini na Berlinskom kongresu, Novi Behar, XI, 1937-1938, br. 17-19, 262-264; br. 21-23, 337-339; br. 24, 373-375.

- (sa H. Kreševljakovićem), Travnik 1464-1878. Biblioteka Za­vičajnog muzeja, Travnik, br. 2, Travnik 1961, str. 1-152.

- Neobjavljeni dokumenti o hercegovačkom ustanku (1875-1879) i o događajima koji su mu pret­hodili. Građa. Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka Naučnog druš­tva B.iH., knj. 8, XI, Sarajevo 1961.

- Tursko-srpskohrvatski rječ­nik nepoznatog autora iz XVII stoljeća. Prilozi za orijentalnu fi­lologiju XVI-XVII 1966-67, Sara­jevo 1970.

Nema sumnje da bi portret De­rviša M. Korkuta bio nepoptun ako se ne bi naročito napomenule njegove visoko-moralne i najdos­ljednije demokratske kvalitete. To se među ostalim ogledalo u njego­vu opozicionom stavu prema vladajućim režimima stare Jugoslavi­je, u njegovoj uvijek otvoreno iz­raženoj antifašističkoj orijentaciji (poznati su njegovi istupi u korist Židova pred sami rat i u korist Cigana u 1941/1942. godini), te uzo­rnom poštenju u odnosu prema ljudima uopće.

PROF. DR. FEHIM BAJRAKTAREVIĆ rođen je u Sarajevu 1889. godine. Struka mu je orijentalni (islamski) jezici i slavenska filolo­gija. Završio je studije u Beču, Londonu i Alžiru. Od 1924. pa do penzioniranja 1960. predavao je na katedri orijentalne filologije beo­gradskog univerziteta.

Bajraktarević je osnivač mo­derne orijentalistike u nas. Kao orijentalist stekao je međunarod­nu afirmaciju. U svome radu u potpunosti je usvojio zapadnoev­ropsku metodologiju u orijentali­stici, nekada je možda i prenagla­šavajući, i, po svoj prilici, pred­stavlja u izvjesnom smislu jedin­stven primjer u svjetskoj orijenta­listici da se kao musliman bez re­zerve uključi u sheme važeće na Zapadu.

Bajraktarevićeva je prednost u tome što je bio ne samo orijenta­list već i slavist, posjedujući pri tome dosta istančan smisao za li­teraturu.

Velike su Bajraktarevićeve za­sluge da je našoj čitalačkoj publi­ci dao priliku da se upozna s nizom arapskih, perzijskih i turskih pjesnika. Prevodeći te pjesnike Bajraktarević se uvijek trudio ne samo da dade odgovarajući prijevod, već da originalu prilagodi i pjesnikov ritam, pa i melodiju. Uz prijevode uvijek je davao naučnu obradu. U ovom pogledu tipičan je Bajraktarevićev prepjev epizode iz Firdusijeve Šahname »Rustem i Suhrab«, Srpska književna zadru­ga, Beograd 1928.

Među Bajraktarevićevim mno­gobrojnim studijama mislimo da naročito važno mjesto zauzima »Uticaj Istoka na Getea« (Godiš­njica Nikole Cupića, knj. 48, str. 1-132, Beograd, 1938).

Ovdje ćemo još spomenuti Baj­raktarevićeve radove, koji se iz­ravno odnose na bosanske Muslimane, i to:

- Srpska pesma o Muhamedo-vu rođenju. Glasnik Skopskog na­učnog društva, Skoplje 1927, knj. III, str. 189-202.

- Dimitriev N. K., Problemi i dostiženja bosnijskoj turkologiji. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, knj. VII, Beograd 1927, str. 251-253.

- C. Patsch, Drei bosnisehe Kultstatten. Glasnik Skopskog na­učnog društva, Skoplje 1928, knj. V, str. 358-359.

- Jedna nova versija srpskog Mevluda. Prilozi za književnost, je­zik, istoriju i folklor. Beograd 1930, knj. X, str. 83-87.

- Les etudes islamiques en Yougoslavie. Archiv Orientalni. Prag 1931, 80 knj., III, str, 492-507.

- Otto F. Babler, Dve mohamedanske biblicke basne. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. Beograd 1934, knj. XIV, str. 234-235.

- L' etat actuel des etudes is-lamiques en Yougoslavie. Revue international des etudes balkaniques. Beograd 1936, knj. III, str. 241-269.

- Milivoj Malić, Bulbulistan du shaikh Fevvzi de Mostar. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i fol­klor. Beograd 1936, knj. XVI, str. 375-379.

- O našim Mevludima i o Mevludu uopšte. Prilozi za književ­nost, jezik, istoriju i folklor. Beograd 1937, knj. XVII, str. 1-37.

- Jedna Bašagićeva pozajmi­ca iz Getea. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. Beograd 1938. knj. XVIII, str. 265-270.

- Naši Muslimani u turskoj dr­žavnoj upravi, književnosti i nau­ci. Politika, bajramski broj od 2. XI 1940.

- Postanak Bašagićeve Ašiklije i problem pozajmica u knji­ževnosti. Zbornik Filozofskog fakulteta, knj. III, Beograd 1955, str. 399-419.

- Osman Asaf Sokolović, Pregled štampanih djela na srpskohrvatskom jeziku Muslimana Bosne i Hercegovine od 1878-1948. Prilo­zi za književnost, jezik, istoriju i folklor 1958, knj. XXIV, sv. 3-4, str. 342-344.

- Pregršt narodnih pesama iz bosanskog Skoplja. Posebna izda­nja Srpske akademije nauka, knj. CCCXXXV, Etnografski institut, knj. 11, Beograd 1960, 26 str.

- Abdulah Škaljić, Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj knji­ževnosti Bosne i Hercegovine. Pri­lozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, knj. XXVI, Beograd 1960, str. 334-344.

- Bibliografija folklorne građe u deset godišta »Behara« s indek­som motiva. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. Beograd 1962, str. 112—114.

- Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku. Sarajevo 1965. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, knj. XXXII, sv. 1-2, 1966, str. 113-123.

Kao što se vidi i iz ovih poseb­no iskazanih bibliografskih jedini­ca koje su od značaja za kulturnu historiju bosanskih Muslimana, Bajraktarević je u toku punih 40 godina brižljivo pratio svjetsku islamistiku, registrirao važnija izda­nja i o njima redovno davao svoj kritični sud.

ANTUN ŠIMČIK rođen je u Moravskoj, u mjestu Zaživići, 27. januara 1893. Život je proveo u Za­grebu, služeći među ostalim u Juguslavenskoj akademiji znanosti i umjetnosti, Bibliografskom zavodu i Nakladnom zavodu Hrvatske.

Afirmirao se kao priznati, vrlo obrazovan i plodan jezikoslovac i folklorist. S mnogo uspjeha pisao je o Bosni i Muslimanima.

Među njegovim radovima iz bosanske tematike spominjemo (pre­ma A. Nametku, Bibliotekarstvo XVII/1971, br. 2, str. 45-51):

- Solaci. Novi Behar IV, br. 18-19, str. 280-281.

- Osman paša Bošnjak. Novi Behar V, br. 19-20.

- Bašagićeva zbirka narodnih pjesama. Novi Behar VII, 19-21 od 1. maja 1934, str. 304-308.

- Turbe bosanske kraljevne u Skoplju. Novi Behar XII, br. 15-19, str. 176-177.

- Narodna pjesma o Kučuk Džafer-paši, braniocu Biograda 1693. Novi Behar XIII, br. 1, str. 7-8.

- Hasanaga Kuna (posvećeno Hamdiji Kreševljakoviću). Novi Be­har XIII, br. 11-12, str. 141-143.

- Kna ili krna. Novi Behar XIV, br. 1-2, str. 16-18.

- Narodna pjesma o osvajanju Kamenice u Podolju godine 1672. Novi Behar XIV, br. 5, str. 144-147.

- Livac i Livče polje. Novi Be­har XV, br. 1, str. 5-8.

- Svi su bezi na Hercegovini. Napredak VII, br. 3, str. 39-40.

- Jedan očevidac o događaji­ma u Bosni 1463 64. Napredak VII, br. 11-12, str. 142-144.

- Svatovsko groblje na Mori­nama i Li vair Palefroi. Napredak VIII, br. 9, str. 109-112.

- Alija Nametak: Muslimanske narodne pjesme. 2. izdanje. Kujundžić, Sarajevo, 1941. str. 160. Sara­jevski novi list, god. I., broj 45, od 3. VII 1941. (prikaz).

- Osnove za trovanje Mehmeda II i paše bosanskog, prihvaće­ne od mletačke republike. Napredak, hrvatski narodni kalendar XXI za godinu 1932, str. 197-200.

- Zulfikar, sablja hazreti Ali­je. Napredak, hrvatski narodni ka­lendar, XXII za godinu 1933, str. 136-139.

- Tri junaka Cifre. Kalendar Narodna Uzdanica IV za 1936, str. 108-115.

- Odsutnost Husrev-begova iz Sarajeva godine 1534-1536. Glas­nik Zemaljskog muzeja XLVI (1934), svezak za historiju i etno­grafiju, str. 91-106.

- Zlatni Prag u tradicijama jugoslovenskih Muslimana. Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena, knj. XXIX, sv. II, str. 69-78.

- Bezi Kopčići. Zbornik za na­rodni život i običaje Južnih Slave­na, knj. XXIX, sv. 1, str. 38-59.

- Bošnácké čety na Morave. Časopis Vlastneckého Spolku Musejniho v Olomouci, XLIII, 1930, br. 1-4.

Počevši od 1934. Šimčik je sarađivao u Novom Beharu u rubri­ci »Male priče i dosjetke«, obja-vivši velik broj pričica i anegdota, za koje je redovito pronalazio pa­ralele.

U nekoliko prilika Šimčik je pi­sao i o Gazi Husrev-begu i njego­vu djelu, i to osvrćući se u članku »Solaci« na poznatu Gazi Husrev-begovu sliku, kako u Glavogodini prima austrijsko poslanstvo, dalje pišući o odsutnosti Gazi Husrev-bega iz Sarajeva godine 1534-1536., te prikazujući u Narodnoj starini 31, Zagreb 1935., Gazi Hus-revbegovu spomenicu o četiristo-godišnjici njegove džamije u Sa­rajevu 1530-1930., Sarajevo 1932.

Navodeći kako je Gazi Husrev-beg širio granice carstva na zapad i sjever, Šimčik piše:

»U tim osvajanjima povećao je Husrev beg znatno svoj ionako ve­liki očinski imutak, koji je upotri­jebio kao velik mecena Sarajeva u dobrotvorne i prosvjetne svrhe: sa­gradio je najveću islamsku bogo­molju u Sarajevu, karakterističnu džamiju, koja i danas nosi njegovo ime; zatim vodovod, dvije medre­se (visoke škole), Hanikah i Kuršumliju; dva bezistana (zatvorene tržnice s dućanima), musafirhanu (putnički dvor), dvije banje i cije­le čaršije s magazama i dućanima. Osim toga obnovio je Carevu dža­miju svu i sagradio joj kamenu munaru. Tim svojim građevinama učinio je Gazi Husrev-beg Saraje­vo od turske vojničke kasabe ve­likom trgovačkom i kulturnom va­roši, koja je ostala glavnim gra­dom zemlje i onda kada su nasko­ro njegovi nasljednici prenijeli svo­je sijelo u Banju Luku i Travnik. Veći dio zadužbina Husrev-begovih postoji i danas i služi plemenitoj svrsi, koju im je odredio njihov osnivač. Radi toga može se lako razumjeti, da se među Muslimanima sarajevskim rodila misao, da četiristotu obljetnicu Husrev-bego­ve džamije proslave velikom pri­redbom. To je bilo učinjeno 1932. uz veliko učešće muslimana ne sa­mo iz Bosne i Hercegovine nego i iz ostalih krajeva. U toj prigodi izašao je zbornik od kojih tride­set članaka u kojima razni autori (Ć. Truhelka, Fehim Spaho, Mato Bajlon, Muhamed Emin Dizdar, Jusuf Tanović, Aleksandar Wundsam, Alija Nametak, Salih Ljubunčić i Hamdija Kreševljaković, kojemu je bila isprva povjerena re­dakcija spomenice i koji je sam napisao polovicu svih članaka) os­vjetljuje život Husrev-begov, his­toriju i današnje stanje i djelova­nje njegovih hajrata. Neki od tih članaka bili su štampani prije (u »Novom Beharu« 1. juna 1930. i drugdje) i ovdje su bili dopunje­ni« ...

»O Husrev-begu pisali su veće studije po turskim izvorima Mehmed Spaho (»Behar«, Sarajevo 1906-1907. i posebno) i Mirza Safvet(Bašagić) g. 1907, kada se misli­lo da se navršilo četiri stotine go­dina, kako je Husrev-beg došao u Bosnu, i Ć. Truhelka, koji je upo­trijebio mnogo podataka kršćans­kih izvora (Glasnik Muzeja u Bos­ni i Hercegovini 1912. i posebno). »Novi Behar« predlagao je 1. juna 1930. da se koji marljiv istorik vješt turskom jeziku pošalje u Ca­rigrad da ondje pregleda sidžile (!), koji su pisani u vrijeme Husrev-begovo. Ta se želja nije ispuni­la. O Husrev-begu ima međutim obilje vijesti u štampanim kršćan­skim izvorima, koje još nijesu bile iskorištene. Po njima je piscu ovih redaka uspjelo rasvijetliti jedan taman dosad period Husrev-begova života u članku »Odsutnost Husrev-begova iz Sarajeva godine 1534-36« (Glasnik muzeja u Bosni i Hercegovini XLVI).

»Truhelka je dao dobru sliku Husrev-begova rada, ali samo na temelju onoga, što su mu mogle pružiti siromašne sarajevske bib­lioteke i vlastito istraživanje u bo­gatim dubrovačkim arhivima. Mno­go data o tom periodu bosanske historije ima u potpunom izdanju Sanudovih Dijarija, zatim u Laszowskoga Monumenta Habsburgica i Šišićevim Acta comitiailia Croatiae (oboje u Monumenta spectantia hestoriae Slavorum meridionalium, vol. 35, 36, 38) i drugdje. U tim različnim izvorima nalazi se također obilje vijesti po kojima bi se dala napisati opširna studija o Šibeničaninu Muratu vojvodi ili ćehaji (zamjeniku) Husrev-begovu, koji je bio isprva rob, a onda oslobođenik i posinak Husrev-begov, koji je uživao neograničeno povje­renje svoga gospodara i koji je ukopan (1545) u svome zasebnom turbetu do turbeta svoga poočima u haremu Begove džamije«.

Zanimljivo je ono što Šimčik dodaje u bilješci, govoreći da nije ni malo sigurno što piše Truhelka i svi drugi prema njemu da se Murat-beg zvao Tardić. »U Sanuda osim Tardich piše se prezime nje­gova brata Zorzi iz Šibenika Faidich i Gaidi«.

DR HAZIM ŠABANOVIĆ rođen je u Poričanima kod Visokog 22. jula 1916. Završio je Višu islamsku šeriatsko-teološku školu u Saraje­vu. Godine 1954. obranio je dok­torsku desertaciju pod naslovom »Bosanski pašaluk, postanak, up­ravna podjela i unutrašnje uređe­nje«, koju je objavio (1959) u izda­nju Naučnog društva Bosne i Her­cegovine. Na radu je najviše vre­mena proveo kao saradnik Orijen­talnog instituta u Sarajevu.

Šabanović je jedno vrijeme bio i službenik Gazi Husrev-begove bi­blioteke (1948. i 1949.). Inače je o ovoj biblioteci napisao više rado­va te započeo rad na izdavanju njenog kataloga, o čemu se govo­ri na posebnom mjestu u ovim Analima. Šabanović je dalje nap­ravio i opširna regesta sarajevskog sidžila od 1555-1558.; ta regestra nisu izdata, ali su dobro poslužila nekolicini naših naučnih radnika pri izradi pojedinih njihovih mo­nografskih studija. U odnosima dra Šabanovića prema Gazi Husrev-begovoj biblioteci treba podsjetiti i na to da je od 1966. pa do svoje smrti bio član njenog savjeta i svojim zrelim sugestijama dopri­nosio unapređenju rada biblioteke.

Važio je kao turkolog i histo­rik, a bio-bibliografski je obrađi­vao bosanske muslimanske pisce na orijentalnim jezicima.

Dr Šabanović je zaslužan među ostalim po tome što je znalački i sa dosta akribije prilazio izdavanju turskih izvora za historiju jugoslavenskih naroda. Od kapital­ne su važnosti za bosansku histo­riju njegova dva rada »Turski do­kumenti u Bosni iz druge polovine XV stoljeća« (Istorijsko-pravni zbo­rnik, Sarajevo, 1, 1949, 2, str. 177-208) i »Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski propis iz 1455« sa značajnim komentarom (Orijen­talni institut, Sarajevo 1964). Va­žan je Šabanovićev udio i pri izda­vanju edicije, također Orijentalnog instituta »Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, crnogorski i skadarski san­džak« (Orijentalni institut, Saraje­vo 1957). Počeo je i s izdavanjem vakufnama, pa je objavio rad »Dvi­je najstarije vakufname u Bosni« (Prilozi za orijentalnu filologiju 2, 1951, str. 5-38) kao i vakufnamu Mustafa-bega Skenderpašića (Prilo­zi za orijentalnu filologiju 3-4, 1952-1953, str. 403-413).

Posebno je zapažen i stekao za­hvalnu čitalačku publiku Šabano­vićev rad na prevođenju glasovitog turskog putopisca Evlije Čele­bije; Šabanovićevi odlomci puto­pisa Evlije-Čelebije o južnoslaven­skim zemljama izašli su tri izda­nja (Sarajevo 1954, Sarajevo 1957 i Sarajevo 1967). Od naročite su va­žnosti Šabanovićevi komenatri i rječnik uz Evlija-Čelebijin tekst, kao i uvodna studija o Evliji-Čelebiji.

Šabanović je s dosta metodičnosti pristupio obradi turskih iz­vora, pa u ovome pogledu zauzima svoje važno mjesto njegov rad »Turski diplomatički izvori za is­toriju naših naroda« (Prilozi za orijentalnu filologiju I 1950, str. 117-149), pa i rad iz kronologije »Iz­razi eva'il, evasit i evahir u datu­mima turskih spomenika« (Prilozi za orijentalnu filologiju 2/1951, str. 213-237).

S područja naše književne his­torije Šabanović je objavio radove o Šeh-Juji (Prilozi za orijentalnu filologiju 8-9/1958-59, str. 29-35) i Hasan-Kafi Pruščaku (Prilozi za orijentalnu filologiju 14-15, 1964-65, 1-31), a ovdje bi se moglo uvrstiti i njegovo izdanje »Popisi kadiluka u Evropskoj Turskoj od Mostarca Adbulaha Huremovića« (Glasnik Ze­maljskog muzeja 54, 1942, str. 307-356). Međutim njegovo posljednje napisano, a jamačno najvrednije djelo o književnom radu Bošnjaka Muslimana na orijentalnim jezici­ma još nije objavljeno, iako je ug­lavnom dovršeno, u koliko se tiče pisaca do kraja XVII vijeka, pa i u kasnije doba.

Više ranijem periodu njegova naučnog rada pripadaju monogra­fije o pojedinim našim istaknutim ljudima na Porti (Ibrahim paša Novošeherlija, Novi Behar 9 1935-1936, Murat-paša Hrvat, Sarajevo 1936, Ibrahim paša Požeški, Hrvat­sko kolo 23/1942, 68-82). Iz kasni­jeg perioda njegova naučnog stva­ranja potječu prilozi o pojedinim namjesnicima u našim krajevima (Ferhad-beg Vuković-Desisalić, Zbo­rnik Filozofskog fakulteta Beograd­skog univerziteta IV, 113-127 - Skender-paša, Istorijski glasnik I 1955, 1-18).

Šabanović se nadalje intenzivno bavio historijom Srbije i Beogra­da, prije svega izdavanjem izvora iz toga domena. Može se šta više reći uzevši voluminozno da vrlo zamašan dio njegova opusa otpa­da na srpsku historiju (Turski iz­vori o srpskoj revoluciji, knj. I, Beograd 1956, Turski izvori za is­toriju Beograda, knj. I, Beograd 1964. dok knj. II još nije objavlje­na, ali je završena).

Šabanović je objavio još čitav niz većih i manjih radova, a valja spomenuti i njegovu saradnju u »Enciklopediji Jugoslavije«, »Voj­noj enciklopediji« i »Historiji na­roda Jugoslavije« (knj. II).

Sudjelovao je na više znanstve­nih skupova u zemlji i inostranstvu.

Šabanovićeva smrt znači gole­mi gubitak za našu nauku, poseb­no turkologiju. Šabanović je strašću istinskog učenjaka neumorno pretraživao i proučavao turske arhivalije i druge izvore, izdajući ih i pišući studije. To mu je osigura­lo ne samo kod nas već i u svije­tu rang cijenjenog naučenjaka. Mnogo je bio zaokupljen starim turskim katastarskim defterima iz XV i XVI vijeka, pa su mu defteri - kao i Kreševljakovićevi rado­vi - dobro poslužili kod izrade njegove doktorske disetarcije, u ko­joj ima i ozbiljnijih propusta. Va­žio je za jednog od najboljih poz­navalaca ovih deftera u svijetu. Bio je pravi virtuoz u dešifriranju starih turskih tekstova.

Govoreći o njemu u nekrologu u časopisu Balcanica, II, Beograd 1971, prof. Vaso Čubrilović piše:

»Život Hazima Šabanovića i kao čoveka i kao naučnog radnika vr­lo je zanimljiv. Spadao je u mali broj muslimanskih školovanih lju­di u Bosni i Hercegovini, koji je bio poreklom sa sela i probio se napred samo zahvaljujući svojoj darovitosti, svojoj vrednoći i svo­joj upornosti i ljubavi za nauku. Imao je nekoliko osobina koje su mu omogućile da se razvije kao ozbiljan naučni istraživač istorijskih nauka. Pored svoje darovitosti i vrednoće lako je primao sve ono što treba da ima jedan savremni istoričar. Bio je vrlo kritičan u oceni izvora i do pedantnosti savestan na poslu. Naročito je upadala u oči kod njega stvaralačka strast, bez koje nema pravog naučnika u istoriji. Sagorevao je na poslu, sve ga je interesovalo, sve je želeo da obuhvati i sve sam da uradi. Zato je preuzimao zadatke raznovrsne i mnogobrojne, koji su često puta prevazilazili njegove duhovne i telesne snage. I umro je u Carigra­du za pisaćim stolom proučavaju­ći građu carigradskih arhiva«.

DERVIŠ BUTUROVIĆ-FAZLIBEGOVIĆ bio je po zvanju šeriatski sudac. Rođen je u Seonici kod Ko­njica 1885. godine.

Želimo se ovdje osvrnuti na nje­govo djelovanje prije svega za to jer je autor više vrijednih histori­ografskih priloga, od kojih se je­dan dio odnosi na prošlost njego­va zavičaja, a i za to jer je nje­govo djelovanje od izvjesnog zna­čaja za Gazi Husrev-begovu bibli­oteku.

Buturović - koji je u svome članku »O postanku prezimena Bu­turović« (Novi Behar X, str. 121) iznio zanimljivu pretpostavku da njegova porodica vodi porijeklo od gosta Radina iz Seonice - napisao je više priloga, u koje je uvrstio, odnosno komentirao pojedine do­kumente (na turskom jeziku), koji se odnose na određena pitanja iz naše prošlosti. Ovdje bi se mogli nabrojati njegovi radovi: »Murasela kadije i muftije neretvanske ob­lasti feraiščije Osmana od 3. rama­zana 1235« (Glasnik Islamske vjer­ske zajednice X/1942, 7, str. 203-205), »Jedna značajna fetva« (Glas­nik Islamske vjerske zajednice X/1942, 9, 248-250), »Jedan dokumenat o nasiljima nad muslimans­kom rajom« (Glasnik Islamske vje­rske zajednice X/1942, 8, str. 225-226), »Jedan dokumenat o djelovanju i berivima kadija« (Novi Be­har 1944, br. 21, str. 334), »Nešto o postanku erazi mirije i o usta­novljenju mirijskog nasljednog re­da« (Glasnik Islamske vjerske za­jednice XII/1944, 6-7, str. 111-117), »Povodom jedne vakufname« (Gla­snik Vrhovnog islamskog starješinstva III/1952, 14, str. 55-60), »Is­prave spahijskih porodica iz nahi­je Neretve« (Prilozi za orijentalnu filologiju 1956/1957, sv. VI-VII), »Je­dan interesantan dokumenat iz prošlosti nahije Fojnice« (Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva XIII/XIV, br. 10-12, str. 370-371), dalje (zajedno sa Hamidom Hadžibegićem) »Berat Hodaverdi Bosna Mehmed bega iz 1593. god.« (Prilo­zi za orijentalnu filologiju 1962, 63), »Dvije konjičke vakufname« (Glas­nik Vrhovnog islamskog starješinstva XXIX, br. 7-8, str. 305—309), »Bilješke o nekim starim džamija­ma« (Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva 1967, br. 7-8, str 326-329). Ostao je u nauci nezapažen, ali je značajan njegov rad »Turs­ko agrarno zakonodavstvo prema jednom rukopisu zbornika agrar­nih zakona iz 1721. godine«, objav­ljen u Mjesečniku Hrvatskog prav­ničkog društva 1945, br. 1 ,str. 5.

O Seonici, Konjicu i neretvanskoj nahiji napisao je više radova i to u Glasniku Vrhovnog islamskog starješinstva XXXI, br. 4-6, str. 244 i 11-12, str. 596; 1968, 11-12, str. 526; XXXII, 1969, br. 3-4, 7-8 i 9-10; XXXIII, br. 1-2, str. 26, br. 34, str. 37; br. 7-8, str. 390-392; br. 11-12, str. 583 i XXXIV, br. 1-2, str. 90. Pažnje je vrijedan i Buturovićev članak »Nešto o upotrebi orijentalnih mirodija kod bosanskohercegovačkih Muslimana i o porijeklu, svojstvima i značaju tih mirodija« (Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva XX, br. 10-12, str. 329-330).

U Gazi Husrev-begovoj bibliote­ci očuvaće se uspomena na Buturovića i za to, što je jedan od nje­nih darodavaca (vidi Glasnik Vr­hovnog islamskog starješinstva 1955, str. 17). Nadalje Derviš Buturović je preveo s arapskog jezika na naš jezik poznati kodeks o službi hizbe (tržnog nadzora) pod naslovom Nihajet-urrudbe od Abdulah b. Nasr b. Abdulah b. Muhamed Eššizerije prema jednom novom prijepisu, koji se sada čuva u Za­vodu za zdravstvenu zaštitu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a taj je prijepis napravljen po rukopisu Gazi Husrev-begove biblioteke.

OSMAN ASAF SOKOLOVIĆ ro­đen je u Sarajevu 1882. godine. Poslije školovanja zaposlio se kao tajnik Trgovačko-obrtničke komore u Sarajevu. Rano je penzioniran, što mu je omogućilo da se u pu­noj mjeri mogao posvetiti svojoj pasiji prema knjizi i izučavanju naše kulturne i ekonomske histo­rije.

Sokoloviću je knjiga bila glav­na preokupacija u toku čitava ži­vota. Pa i u njegovoj porodici mno go se cijenila knjiga. Djed mu Sunulah efendija Sokolović, državni tužilac, mnogo poznat i cijenjen iz predokupacionog Sarajeva, imao je golemu biblioteku: Osman je za­pamtio da su jedna velika rafa i jedan pokretni ormar u staroj ku­ći u Sunulah-efendinoj ulici u Sa­rajevu bili puni knjiga.

Već kao dijete bavio se knji­gom. Prvo što je čitao bile su Hörmanove Narodne pjesme; čitao ih je sa starijim bratom Tevfikom, katkada i kradimice kasno u noć pri fiži (maloj lampi), kada bi otac i maćeha (a majke nije ni zapam­tio!) već bili utrnuli lampu i za­branili djeci - iz razloga opreza, da se šta ne bi zapalilo - da lam­pa dalje gori.

Ostavši rano, i bez oca, najbliži rođaci odlučiše da Osman nastavi školovanje u Stambolu. Tamo se sa bratom Tevfikom smjestio u je­dan privatni internat i pohađao li­cej. O njemu se brinuo Sarajlija Muharem ef. Smaiš, koji je - što u ovom slučaju nije bez značaja - imao štampariju i izdavao knjige (Smaiš je bio ugledna ličnost kod sultan Hamida; austro-ugarski po­vjerljivi izvještaji tretiraju ga kao jednog od glavnih aktera u pokre­tu protiv Austro-Ugarske). Osman se s bratom po tome upisao u je­dan licej u Brusi. »Na to smo se odlučili« - pričao je - »jer smo znali da u Brusi ima mnogo Bosa­naca, pa se šta više u jednom kvartu govorilo samo bosanski, a i zrak je u Brusi sličan sarajevs­kom.« Završivši licej u Brusi mo­rao je takoreći ilegalno ostaviti Tursku, jer se izjasnio protiv apso­lutističkog režima, pa je tako postao meta špijunima. I dok se nalazio na školovanju u Brusi svakih ferija je dolazeći u Sarajevo dono­sio kofer-dva knjiga. Tako se začinjala njegova biblioteka, sigurno najbogatija privatna biblioteka u Bosni i Hercegovini. U Turskoj je dobro naučio turski jezik, a to je bilo od ogromne koristi za njegov kasniji naučni rad.

»Vrativši se sa maturalnom svjedodžbom liceja u Brusi, kako nisam imao roditelje ni stana u Sarajevu, a volio selo, ljetovao sam u Hotočini u odžaku koji mi je nasljedstvom ostao iza očeve majke« — piše Sokolović u svome posljednjem sastavu namijenjenom za predgovor (nesuđenom) petom izdanju pripovijesti »Munevvera«. ... »Iz Stambola sam donio kofer raznih knjiga, među njima i »Mu­nevvera« u kojoj je opisana ljubav dvoje mladih. Sinulo mi je u glavu da je prevedem. Upisavši se u zim­ski semestar na pravni fakultet za­grebačke univerze kao prvi đak s turskom školom i poznajući pored turskog i francuski jezik, bio sam rado viđen među kolegama kao i među građanstvom. Naravno da su se i jedni i drugi interesirali za kulturne prilike u Turskoj. Slušali su moja izlaganja. Spomenuo sam i Đuzidu Sabri i njen mali roman Munevveru, koji sam bio upravo preveo. Predložiše mi da taj svoj prevod objavim. Tako je počeo da izlazi taj moj mali roman u Narodnim novinama. Izlazio je u nas­tavcima od 8. juna do 13. jula 1907. Dobio sam 27 kruna honorara. To je bilo moje prvo pojavljivanje u štampi.«

Ljubopitljiva duha, Sokolović se nije zadovoljio sa Zagrebom, već je nastavio sa studijem na sveuči­lištu u Pragu, a onda se upisao na sveučilište te privatnu akademiju trgovačkih znanosti u Lausanni. Če­sto je s ponosom govorio da je ta­mo bio đak čuvenog švicarskog kriminaliste Rodolpha Archibalda Reissa, s kojim je osobno kontak­tirao. Šta više znao je isticati, da je on tim kontaktima pridonio Reissovoj ljubavi za jugoslavenske narode (poznato je da je Reiss kas­nije za Svjetskog rata bio dobrovo­ljac u srpskoj vojsci). Tvrdio je i to da mu je studij kriminalistike pomogao i u radu na historiji, jer da istraživačke metode u kriminalistici dobro pomažu u naučno-istraživačkom radu.

I za studija u zapadnim zemlja­ma Sokolović je uvijek prtio knji­ge za svoju biblioteku, koja je 1963. godine - kada ju je ustupio Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu - narasla na više hiljada primjeraka, među kojima pre­ko 400 starih rukopisnih djela.

Valja ovdje naročito podvući da je Sokolović i prije ovog ustupa­nja bio usko vezan sa Husrev-begovom bibliotekom; on je u njoj provodio na istraživačkom radu dane i dane, pa je primjerice in­dicirao za svoje naučne potrebe sve iole značajnije podatke iz sidžila koji se čuvaju u ovoj biblioteci. Nadalje se jedan dio njegovih radova bazira na građi iz Gazi Hu­srev-begove biblioteke. Još da pod­sjetimo da je on već negdje oko 1934 darovao čitav komplet Glasni­ka Zemaljskog muzeja ovoj bib­lioteci. S ovim u vezi treba doda­ti da je prikupio važnu i značajnu građu o samom Gazi Husrev-begu i njegovim djelima. Znao je često isticati kako je preko 20 instituci­ja bosanskih Muslimana vezano uz Gazi Husrev-begovo ime ili su se razvile, istina, poslije Gazi Husrev-bega, ali u okviru njegova vakufa. Ovaj je materijal ostao neobljavljen; neposredno na Gazi Husrev-bega odnosi se Sokolovićev rad »Gazi Husrev-beg u narodnoj pjes­mi« (Novi Behar IV, 7-8, 15 X 1932), u kojem se iznosi, možda i histo­rijski fundirano, predanje o Gazi Husrev-begovoj pogibiji u blizini Podgorice (današnjeg Titograda) u borbi s plemenom Kuči zajedno sa dvije verzije narodne pjesme koja se odnosi na taj događaj, zabilje­žene od Haverićke, kćeri Ali-age Vranića te od Husejn-age Vranića.

Sokolović je objavio i jedan do­kumenat o Gazi Husrev-begu, koji se danas čuva u Arhivu grada Sa­rajeva; nije bio siguran o datumu toga dokumenta, zapravo Gazi Hu­srev-begove bujruldije, da li se na­ime ima čitati kao datum početak safera 928, što odgovara početku januara 1522 ili početak safera 938, što odgovara sredini septembra 1531. Gazi Husrev-beg je bio nam­jesnik i 1522. i 1531, pa se teško opredijeliti bilo za jedan biJo za drugi datum. Bujruldija u Sokolovićevu prijevodu glasi:

»Gospodinu naibu časnog šeriata, uglednicima, učenim ljudima i sudcima u fojničkom i kreševskom kadiluku, neka im se čast po­veća! (Ova se zapovijed upućuje) i časnome zastupniku emina (ime mu nečitljivo), kojemu neka se vlast poveća. Poslije pozdrava i iz­raza poštovanja saopćuje se slije­deće:

U posljednje vrijeme svećenici u Fojnici i tamošnjim krajevima došli su ovamo i izjavili da su od starina po starom običaju obilazi­li od crkve do crkve i vršili ono što je uobičajeno ( apostolat), ali su ih u tome počeli sprečavati lju­di i službenici sadašnjeg emin-bega. Tako se oni žališe da ih uznemiruju.

(Povodom ovih žalbi) potrebno je da stvar izvidite kako bi spome­nuti svećenici mogli od crkve do crkve i od sela do sela da obilaze i vrše ono što je uobičajeno, ka­ko su to i do sada činili i kako je njihovim nevjerničkim (!) pro­pisima određeno.

(Zapovjeda vam se), da nikog od njih protivno od ovoga (ove bujruldije) ne uznemirujete i da im ne dosađujete. Toliko na zna­nje i ravnanje.

Pisano početkom mjeseca safe­ra 928 (938) u mjestu Sarajevu«.

Sokolović napominje da se na poleđini ove bujruldije nalazi ori­ginalni muhur, na kome stoji »Po­nizni Božji rob Husrev« (Nekoliko dokumenata o toleranciji naših predaka. Glasnik VIS-a, 1969, 1-2 i 3-4).

Sokolović je bio pasionirani bi­bliofil. Za njega su predstavljali vrijednosti i odbačeni posve rasuti, uprljani i oštećeni rukopisi i ruko­pisni fragmenti, pa je sabirući sve što je ocijenio kao iole značajno spasio često dragocjeno kulturno blago. Tako je on na pr. u korica­ma jedne stare knjige, kada joj je rastavio stranice, pronašao značaj­ne akte o gradnji mosta na Drini; tu je bio i jedan dokumenat iz ko­jeg se vidi da je Mehmed-paša So­kolović gradeći most uz skupe pa­re od kršćanki Svjedane, kćeri Nikoline, i Mande (Magdalene) otku­pio zemljište za to svoje zdanje. Među mnogobrojnim raritetima do kojih je došao spominjemo spjev Aga-dedeta iz XVII vijeka o živo­tu u Dobor-gradu i okolnim naselji­ma te o smrti Osmana II (čiji prijevod objavljujemo u ovoj knji­zi Anala), dalje hagiografiju o Saltuk-dedetu, u kojoj je na jednom mjestu spomenut i bosanski kralj, zatim biografsko djelo o Mahmut-paši Abogoviću iz koje se vidi da je ovaj turski državnik, koji je uzeo učešća i pri osvojenju Bosne, po­rijeklom slavenski pop iz okoline Bitolja. Sokolović je pronašao i turske dokumente o Bosni sa spo­menom Tihomira, po svoj prilici bosanskog kneza župe Drina iz X. vijeka. Pronašao je i dijelom ob­javio i dosta rukopisa sa tzv. alhamiado tekstovima, tj. tekstovima koje su naši ljudi pisali arebicom, a svojim narodnim jezikom. Soko­loviću imamo zahvaliti da je ot­krio neka pisma, iz kojih se zak­ljučilo, da je već Salih Muvekit u tursko doba počeo sakupljati na­rodne pjesme i štampao svoje tek­stove ćirilicom. Sokolović je nada­lje sabrao kolekciju medicinskih rukopisa (oko 45; sada se čuvaju u Zavodu za zdravstvenu zaštitu Bo­sne i Hercegovine u Sarajevu) i o tome napisao bibliografski prikaz, a u zajednici sa Smail-Haki Čauševićem izdvojio iz njih recepture u posebnom (neštampanom) radu.

Najviše na bazi svoje biblioteke izradio je prvu bibliografiju poseb­no štampanih djela koja su izdali bosanski Muslimani od 1878—1948 (Sarajevo 1957). Recenzirajući ovu bibliografiju F. Bajraktarević je u Prilozima za književnost, jezik, is­toriju i folklor 24 (3-4/1958, str. 342 —344) naglasio da je sastavljanje Pregleda »bilo skopčano sa mnogo objektivnih i jedva savladivih teš­koća« ističući da Pregled »sadrži masu pisaca i spisa, knjiga i bro­šura za koje većina nas i ne zna da postoje. Kako ovaj rad sadrži verovatno iscrpan spisak knjiga i brošura, objavljenih u okviru ozna­ke u naslovu, on se može pozdra­viti kao ozbiljan prilog i korisna dopuna našoj bibliografiji uopšte. Svakako Sokolovićeva preduzimlji-vost i uloženi trud su za veliku pohvalu, a njegov Pregled će se pokazati korisnim u više slučaje­va.«

Sokolovićev se rad međutim ne iscrpljuje samo u bibliografiji (kao što je na pr. bio slučaj sa isto ta­ko jednim odličnim i zaslužnim bibliofilom Aleksandrom Poljani-ćem). Sokolović se i aktivno bavio naukom, ali i drugim javnim dje­latnostima.

Bibliografija objavljenih radova kojima je Sokolović autor broji 50-60 jedinica, a uz to je ostalo najmanje 20-tak Sokolovićevih ne­objavljenih radova.

Zanimljivo je da je on pokazi­vao dosta smisla za ekonomsku historiju. Bavio se više historijom bosanske trgovine, prepustivši svom dobrom prijatelju Hamdiji Kreševljakoviću da izučava historiju za­natstva, mada je Sokolović i o za­natima dao nekoliko priloga. Soko­lović je bio prvi koji je upozorio na postojanje vakufskog kreditnog poslovanja, a njegov prilog Vakufu kao komunalne ustanove, po svo­jim svježim idejama, daje ključ za razumijevanje urbanističkog razvo­ja u tursko doba. Sokolović je ob­rađivao i historiju voćarstva u Bo­sni, ali na žalost taj je rad ostao nedovršen.

Iz naše kulturne i političke his­torije Sokolović je dao vrijednih priloga. Ovdje bi mogli navesti nje­gov rad o prilikama u Bosni pot­kraj XVII vijeka, dalje rad o po­buni muslimanskih seljaka i pogibiji sarajevskog mulle 1682. godine, o mjerniku i izumitelju jednog pontonskog mosta iz XVIII. vijeka, Sarajliji Muzaferiji, o starim ru­kopisima o putovanju na hadž, o historiji Brčkog, Tuzle, Tešnja itd.

Sokolović se mnogo bavio tra­govima islama u našim krajevima prije dolaska Turaka. On je o tome sakupio dosta materijala, ali nije napisao ni jedan rad. U tome su ga pretekli neki drugi, koji su sigurno stajali pod utjecajem nje­govih ideja.

I inače je Sokolović s mnogo osnove nazivan »Ideenmacher«, ali u jednom dobrom smislu. Bio je vrlo maštovit i u usmenom izlaga­nju svojih ideja često presmion, ali je bio krajnje oprezan i kritičan kada je svoje ideje pismenim putem saopćavao. I nauci je uosta­lom potrebna mašta, ali samo kao jedna prethodna faza u misaonim procesima, u kojima se vrši jedno strogo selekcioniranje, pa to onda rezultira znanstvenom tezom ili hi­potezom. A znanstvenih koncepata, moramo priznati, dao je i Osman Asaf Sokolović, mada je više poz­nat i priznat kao bibliofil.

FRANZ BABINGER (rođen 1891.) orijentalist je svjetskog glasa. Na­šoj široj javnosti postao je bolje poznat pojavom prijevoda njegova djela »Mehmed osvajač i njegovo doba« u izdanju Matice srpske u Novom Sadu, koje inače, kao i još neki drugi Babingerovi radovi, nije najbolje primljeno u muslimans­kim krugovima.

Babinger je napisao i nekoliko radova koji se direktno odnose na kulturnu prošlost bosanskih Mus­limana.

Tako je 1922. godine obradio u bečkom »Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte« (I sv., str. 151-166) jednu vakufnamu koju je sa­stavio s mnogo pjesničke ljepote Nerkesija Sarajlija u radu pod na­slovom »Ein turkischen Stiftungsbrief des Nerkesi vom Jahre 1029/1620«.

U svome djelu »Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke« (Leipzig 1927) Babinger je obuhvatio i nekoliko starih naših historika koji su pisali na turskom jeziku. U Glasniku pak Zemaljs­kog muzeja za 1930. u članku pod naslovom »Fünf bosnisch-osmanische Geschichtschreiber« dopunio je ova svoja istraživanja, osvrnuv­ši se na bosanske historike i kroničare Mustafu Ševki Bašeskiju, Ibrahima Kapića-Vehbiju, Salih-sidki Mahmudkadića, Saliha Muvekita i Muhamed-Enveri Kadića.

Na naše zemlje odnosi se i Babingerov članak »Aus Südslaviens Türkenzeit« (Berlin 1927), pa dije­lom i djelo štampano iste godine u Berlinu sa suautorima R. Graggerom, E. Mittwochom i J. H. Mordtmannom pod naslovom »Literaturdenkmäler aus Ungarns Türken­zeit« (ovdje je između ostalog objavljen jedan naš alhamiado tekst iz XVI vijeka).

Babinger je napisao i tri prilo­ga koji se odnose na spomenike kulture u Bosni, osvrnuvši se na navodni grob Saltuk-dedeta u Bla­gaju (Jugoslovenski turizam I, 8. sv., str. 20-22), dalje govoreći o Pruscu, tome s mnogo razloga čašćenom nekadašnjem kulturnom ža­rištu bosanskih Muslimana, u član­ku pod naslovom »Das bosnische Mekka« (Münchener Neueste Nachrichten, god. LXXXII, München 4. marta 1929.) te pišući o mostarskom mostu (Die Brücke von Mostar, Morgenblatt, Zagreb LIII, br. 115 od 15. maja 1938).

U dva maha Babinger je obra­đivao arhiv Bošnjaka Osman-paše, rodom iz sela Kazanaca kod Gac­ka (Das Archiv des Bosniaken Os­man paša, u posebnoj knjizi, Ber­lin 1931, te u Mitteilungen des Seminars für Orient. Sprachen XXXIV, Berlin 1931).

Naše historije se tiče i Babingerov članak »Eine unverwertete Quelle zur bosnischen Geschichte« (Morgenblatt, LI, br 24 od 28. I 1934), u kojem je objavljeno svjedočanstvo Jorg-a vom Nürnberg-a o Bosni iz 1496. godine.

Za naše Anale je od posebnog interesa Babingerov članak »Muslimische Handschriften in Jugo-slavien«, objavljen u zagrebačkom »Morgenblattu« (L god., br. 1 od 1. I 1933).

Ovaj članak i danas ima doku­mentacionu vrijednost, a donekle i aktuelnost. Babinger je u to do­ba bio uveliko razvio akciju oko otkupa muslimanskih rukopisa, ra­deći u ime Akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, u okviru koje je osnovao orijentalnu zbir­ku. Tada se, moguće i s mnogo osnove, pričalo da otkupljuje od­ređene knjige u svoje osobne svr­he, pa je jedan muslimanski list apelirao na Ministarstvo prosvje­te, da se povede računa o tome da se rukopisi rasuti po Jugoslaviji ne iznose u inostranstvo. Tim po­vodom Babinger u spomenutom članku piše:

»Moram priznati da me taj pri­jedlog mnogo iznenadio. Prije tačno pet godina pisac ovih redaka počeo je u ime Jugoslavenske aka­demije u Zagrebu sa planskim pu­tovanjima po Bosni i Hercegovini i Južnoj Srbiji u cilju kupovanja najdragocjenijih rukopisa za spome­nutu Akademiju. Bila su razna is­kustva sa ovih putovanja po mus­limanskim područjima, ali je najbolnija konstatacija da se gotovo nigdje nije posvećivala brigu tome blagu. Izuzeću samo dvorskog sav­jetnika Carla Patscha, koji je u svoje vrijeme organizirao da se ku­puju rukopisi za Balkanski insti­tut u Sarajevu, koji je njegova tvo­revina. Ali pri tome ni on nije imao utvrđenog plana. Da sam ja u svoje vrijeme kupio svaki ponu­đeni rukopis danas bi se zagrebač­ka zbirka sastojala od najmanje 10 hiljada komada, ali stanje u ko­me sam našao najveći broj ovih spisa ne da se ni opisati. Najveći dio bio je izvučen iz ćoškova, gdje su ležali zaprašeni, sagnjili i najedeni od gamadi.«

Babinger u daljem izlaganju iz­nosi jednu tvrdnju koja je u naj­manju ruku diskutabilna, ako ne i uvredljiva za bosanske Muslima­ne navodeći: »U čitavoj zemlji na­šao sam jedva trojicu ljudi koji su bili u stanju da utvrde sadržaj tih rukopisa i da razlikuju štampu od rukopisa«. Na ovaj prepotentno iznesen navod o nerazlikovanju štampe i rukopisa našao je za pot­rebno da reagira i Hamdija Kreševljaković u Novom Beharu VIII, 1-2, 1934-1935, str. 31 riječima: »Na tisuće Muslimana znade razli­kovati tisak i rukopis, a ja znam da je onda dr Babinger poznavao nešto više od tri čovjeka, koji se u ove rukopise barem toliko razu­miju, koliko i gospodin Babinger.«

Babinger u istome članku dalje nastavlja: »O nastojanju da se ovi rukopisi očuvaju, moram kazati ot­voreno, nisam mogao nigdje ništa primijetiti¹). Od toga isključujem Safvet-bega Bašagića, koji je u sret­nijim danima mogao da nabavi od­ličnu zbirku muslimanskih rukopi­sa, koje je kasnije najvećim dije­lom morao prodati (u Požunu), po­što se u njegovoj domovini nije ni­tko našao da ih kupi. Da i ne go­vorim o onom staretinaru Musli­manu koji je, uostalom bez moga znanja, (ja sam za to saznao istom godinu dana kasnije, i to ne u Ber­linu, nego u Sarajevu) poslao u Berlin veći broj djelomično vrijed­nih muslimanskih rukopisa, ali ih tamo nije nitko htjeo kupiti, pošto je želio na njima zaraditi čitav imetak. Ukratko nigdje nisam na­išao na razumijevanje u svojim na­stojanjima«.

Opisujući na svoj način zbilja žalosni odnos prema našem kultur­nom blagu Babinger je propustio da istakne da je rukopise otkup­ljivao upravo po bagatelnim cije­nama. I kada mu je u jednoj pri­lici Derviš M. Korkut prijateljski prigovorio povodom kupnje jednog naročito vrijednog rukopisa, da li je pošteno što ga je bagatelno pla­tio, Babinger je mirno odgovorio: »Ovo je trgovina; prodavalac je to­liko tražio i ja sam mu platio ko­liko je zatražio.«

Babinger je u ovome zanimlji­vom članku dao i podatke koliko su u to vrijeme pojedine jugoslavenske zbirke sadržavale islamskih rukopisa, pa onda nadodaje:

»Što se tiče predložene zabrane izvoza muslimanskih starina, a spe­cijalno rukopisa, praktično se ni­kad neće ta zabrana provesti. Tko se ozbiljno brine za čuvanje tih uspomena, pobrinuće se da ostanu u zemlji«. Temeljito je sumnjivo kada dalje Babinger uvjerava da je »uvijek smatrao svojom prvom du­žnošću da svaki pojedini komad ostavim u zemlji i da se ni jedan ne prenese izvan granica. Ali ako se zaista nađe trgovac ili učenjak koji bi htio kupovati takve ruko­pise za svoje lične svrhe ili za po­trebu domaćih muzeja, nitko mu u tome ne bi mogao stavljati ozbilj­nijih zapreka. Kako saznajem, ne­davno je jedan Englez kupio u Bo­sni više muslimanskih rukopisa i vjerojatno ih iznio iz zemlje.«

U zaključnim svojim mislima Babinger kaže:

»Umjesto povike i jeftine senti­mentalnosti trebalo bi s musliman­ske strane voditi brigu o tome da se širokim muslimanskim slojevi­ma objasni vrijednost takvih spo­menika, pa da se besplatno ili uz umjerene cijene povjere čuvanju državnih naučnih instituta. A isto tako trebalo bi poraditi na tome da se neki od mlađih muslimans­kih učenjaka u Jugoslaviji posvete proučavaju prošlosti.«

ALOIS SCHMAUS rođen je u Meierstreut-u, Bavarska, 1901. go­dine; slavist, koji je dugo vreme­na živio i djelovao u Beogradu (1923.-1944.) a od 1946. kao profe­sor Univerziteta u Münchenu. Bo­sanske Muslimane zadužio je svo­jom studijom »Studije o krajins­koj epici« (Rad Jugoslavenske aka­demije znanosti i umjetnosti u Za­grebu, knj. 297, Zagreb 1953, str. 29-247).

U ovom prilogu upoznaćemo se s nekim Schmausovim rezultatima proučavanja krajiške epike u ko­joj je vidio poodmakao stupanj epizacije.

Schmaus kaže:

»U muslimanskoj epici pojavlju­ju se jednim delom isti junaci kao u hrišćanskoj, naročito u uskočkom ciklusu, samo što je odnos prija­telja i neprijatelja obrnut. Izuze­tak čine figure nekih hrišćana ko­ji - kao Stjepan Maljković, uskok Radovan - stalno pomažu Turke u svojstvu pobratima. I Janković Stojan igra delimično čak pozitiv­nu ulogu u krajinskoj epici. Slič­ni su velikim delom i sižei pesama. Jedna bitna razlika je ipak u tome što krajinski pevač rado bira velike, masovne pothvate umesto manjih akcija hajdučkog i uskoč­kog formata; to važi pre svega za tzv. 'ungjurske' pesme, ali se pro­širuje i na bliže lokalizovane pes­me. Druga sadržajna razlika se sastoji u tome što tematika posta­je uža. Krajinski pevač voli najviše one teme u kojima žena igra cen­tralnu ulogu (otmice, krvave svato­ve) i obrađuje ih čak u okviru ma­sovnih pohoda ili bar vezuje poje­dinačne akcije sa ratovanjem šireg stila. Modernijem shvatanju odgo­vara i oružje, broj vojske i način borbe. U tom pogledu krajinska epika odražava kasnije i drugačije shvatanje, što je razumljivo kad se uzmu u obzir istorijski uslovi i činjenica da 'Turčin' ratuje kao pretstavnik jedne velike države. Svest o ovom poslednjem, antago­nizam između feudalne samostalno­sti i podaničke vernosti padišahu, između bosanskog autonomizma i ponosa zbog vodeće uloge u care­vini, čini temu većine tzv. sultans­kih pesama. Jedna dalja oznaka, koja se takođe tiče sadržine, jeste unošenje bogatijeg kulturno-istorijskog gradiva, naročito ako je ono podesno da prikaže tursko gospod­stvo, život i običaje u reprezenta­tivnoj svetlosti. Ima usled toga mnogo više opisnih elemenata ne­go u hrišćanskoj epici, jedna boga­tija slika kulturne pozadine.

Obuhvatanje obimnije radnje, sa većim brojem lica, pohodi ma­sa, ukus za široko ispredena romantično-avanturistička zbivanja sa mnogo preokreta i zapleta, bogat­stvo opisnih elemenata daju kra­jinskoj epici veliku, često preveliku opširnost. Ove iste crte smanjuju razumevanje za strogo motivsku pesmu, za strogu stilizaciju starin­ske epike i deluju u pravcu dezin­tegracije epskog stila. Ali ovim preobražajem izaziva se i proces u suprotnom pravcu. Novi zadaci traže i nov stil, novu tehniku za savlađivanje pripovedno-tehničkih teškoća. Nastojanja u tom pravcu pokazuju jedan zanimljiv proces daljeg razvijanja nasleđenih i stva­ranja novih sredstava, pokušaj re­integracije na novim osnovama. Pri tome se polazi od starog i za­jedničkog fonda. Dokazuju to i najstarije muslimanske epske pesme u Erlangenskom rukopisu, ali isto tako i relikti starog stila u novoj krajinskoj pesmi.

Istorijski razvitak i preobražaj od kraće epske pesme hrišćanskog i južnog muslimaskog tipa do op­širne krajinske pesme pretstavlja ne samo za istoriju jugoslovenske epike, nego za istoriju epike uopšte jedan vrlo važan problem. Re­zultat tog razvoja nije više »pesma« u smislu srpskohrvatske hrišćanske ili starogermanske junačke pesme, nego pored sve primitivnosti pretstadij jednog malog »epa«. Stoga ne iznenađuje ako se u stil­skom razvoju i u tehnici konstatuju oni isti stilski simptomi i teh­nički postupci koji su bitni za pro­ces tzv. ,epizacije'. Kao što je Heusler pokazao u »Nibelunškoj pe­smi« ovaj se razvoj da najbolje utvrditi na promeni pevačke tehni­ke. Ispitivanje krajinske epike s te strane omogučiće bolju i tačniju definiciju pesme, baš i njenih raz­lika od hrišćanske epike, osvetliće jedan zanimljiv proces u raz­voju jugoslovenske epike u kojoj krajinska pesma predstavlja jedan nov stupanj. Olakšaće ujedno i istorijsko posmatranje, razlikovanje i profiliranje raznih stupnjeva stil­skog razvoja, utvrđivanje među­sobnih zavisnosti i uticaja. Ono će najzad doprineti da se zapravo i hrišćanska junačka pesma kako u svojim klasičnim ostvarenjima tako i u istorijskim i regionalnim varijantama, shvati i opredeli tačnije s obzirom na njene zaista bit­ne i presudne oznake.«

Upoređujući karakteristike »špilmanske« epike i kompozicije srednjevjekovnih epova Schmaus zak­ljučuje da su dodirne tačke u to­liko interesantnije i naučno zna­čajnije što se u slučaju krajiške epike, po svemu sudeći, radi o spontanom i samostalnom razvoju, o prirodnom toku, koji nije na­silno prekinut vanjskim utjecaji­ma i što evolucija krajiške epike ne vodi od pjevane pjesme do epa za čitanje, nego od kraće do op­širne pjesme koja je i dalje od­ređena za pjevanje uz instrument pred slušaocima.

ALEKSANDAR VASILJEVIĆ SOLOVJEV, pravni historičar ruskog porijekla, rođen je u Kalisz-u, Po­ljska, 1890. godine. Bio je univer­zitetski profesor, među ostalim i na Pravnom fakultetu u Sarajevu (1947.-1949.).

Poznat je i priznat po svojim naučnim radovima iz srpskog i bizantijskog srednjevjekovnog prava, uporedne historije slavenskih pra­va, heraldike i drugih pomoćnih historijskih nauka. Naročito je ste­kao glas u svijetu po svojim stu­dijama iz problematike bogomilstva.

Posebno cijenimo Solovjeve za­sluge po tome što je učinio teme­ljit zaokret u nauci o pitanju izu­čavanja bosanske crkve, a onda i porijekla bosanskih Muslimana. Za stare Jugoslavije, pa i kasnije, bi­lo je dosta pokušaja, koji često nisu bili daleko ni od određenih političkih aspiracija, kojim se os­poravala heterodoksnost bosanske crkve. Za Muslimane se počele iz­nositi tvrdnje da ih je gro dose­ljen naročito krajem XVII. vijeka (Glušac, Gaković); stećcima se po­ricalo svako bogomilsko obilježje.

Solovjev je u nizu svojih stu­dija iznio snažnu argumentaciju iz koje proizilazi, da je bosanska crk­va polazila od dualizma i šta više jedno vrijeme postala centar here­tičkog pokreta za čitavu južnu Ev­ropu. Bosanske bogomile je poku­šao do kraja uništiti Stjepan Tomašević, ali mu se to osvetilo 1463., jer se Bosanci nisu htjeli da bore za njega kao kralja. Većina naro­da prešla je na islam, ali je dugo vremena u Bosni zaostalo i kriptobogomila. Nadalje je dokazivao da su bosanski stećci bogomilske proveniencije.

Glavni Solovjevi radovi su ovi:

- Gost Radin i njegov testa­ment, Pregled, II, sv. 7, 310-318, Sarajevo 1947.

- Postanak i propast »bosans­ke crkve«. Prosvjetni radnik, Sara­jevo II/6 i 7-8, juni-juli-avgust 1947.

- Jesu li bogomili poštovali krst? Glasnik Zemaljskog muzeja, 1948. NS, sv. III, Sarajevo 1948, 81-102.

- Vjersko učenje bosanske crk­ve. Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. Odjel za fi­lozofiju i društvene nauke. Zagreb 1948.

- La doctrine de l' église de Bosnie. Bulletin de l' Academie ro­vale de Belgique (Classe de Let tres). Seance du 4 octobre 1948. Tome XXXIV, Bruxelles 1948, str 481-534.

- Nestanak bogumilstva i isla­mizacija Bosne. Godišnjak Društ­va istoričara Bosne i Hercegovine I (1949), 42-75.

- Les bogomiles vénéraient-ils la Croix? Académie Royale de Belgique. Bulletin de la Classe des Lettres et des Sciences morales. T. XXXV, Bruxelles 1949, 47-62.

- Vaso Glušac, Istina o bogomilima. Beograd 1945. Istoriski ča­sopis SAN 1/1948. Beograd 1949, str. 263-273.

- Saint Grégoire, patron de Bosnie. Byzantion, t. XIX. Bruxel-les 1950, str. 263-273.

- Prilog pitanju bosanske crk­ve. Historijski zbornik. Zagreb 1950, III, str. 213-215.

- Fundajajiti, patareni i kudugeri u vizantijskim izvorima. Zbor­nik radova. Vizantološki institut, knj. I, Beograd 1952.

- Autour des Bogomiles. Byzan­tion XXII, 1952, 81-104.

- Engleski izveštaj XVII veka o bosanskim Poturima. Glasnik Ze­maljskog muzeja, N. S. VII, 1952, 101-109.

- La messe cathare. Cahiers d'Etudes Cathares 12/1952, str. 199 -207.

- Novi podaci za istoriju neomanihejskog pokreta u Italiji i Bosni. Glasnik Zemaljskog muzeja, N. S. VIII, 1953, V, 329-334.

- Svedočanstva pravoslavnih izvora o bogumilstvu na Balkanu. Godišnjak Istorijskog društva Bo­sne i Hercegovine, Sarajevo 1953, V, 1-103.

- Les symbolisme des monuments funéraires bogomiles. Cahier d' Etudes Cathares, No 19, 1954, 157-162.

- Le témoignage de Paul Ricaut sur les restes du bogomilisme de Bosnie. Byzantion XXIII, Bruxelles, 1954, 73-86.

- Broj grobnih spomenika u Bosni i Hercegovini. Glasnik Ze­maljskog muzeja. Etnologija X, 1955, str. 217-218.

- Bogomoli. Enciklopedija Ju­goslavije, sv. I, Zagreb 1955, str. 640-645.

- Le problème du bogumilisme en Bosnie médiéval. Actes du IXe Congrès Intern. d' Etudes Byzantines à Thessalonique 1953, t. II. Athenai 1955.

- Le symbolisme des monuments funéraires bogomiles et cat­hares. Actes du Xe Congres intern.

d'Etudes Byzantines. Instanbul 1957, str. 162-165.

- Simbolika srednjevekovnih spomenika u Bosni i Hercegovini. Glasnik Zemaljskog muzeja VII, Sarajevo 1957, str. 5-67.

- Bogomilentum und Bogomilengräber in den sudslavischen Ländern Völkern und Kulturen Südosteuropas. München 1958, str. 173-199.

Osim o bogomilstvu Solovjev je napisao još desetak studija koje se direktno odnose na historiju Bosne.

M. HADŽIJAHIĆ